Րաֆֆի Սէթեան. «Ամէն Անգամ Երթալով Երեւան` Կը Զգամ, Որ Կ՛երթամ Տուն»

Զրոյց` Ամերիկահայ Ուսուցիչ, Բանաստեղծ Եւ Թարգմանիչ Րաֆֆի (Ռալֆ) Սէթեանին Հետ

ԱՐԾՈՒԻ ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Պարո՛ն Սէթեան, մենք առաջին անգամ հանդիպեցինք անցեալ դարում, 1990 թուականին, երբ ես Երեւանի պետական համալսարանի երրորդ տարուայ ուսանող էի: Հայաստանի արդի պատմութեան մէջ դժուարին անցումային ժամանակ էր: Մեզ շրջապատող աշխարհն արագօրէն փոխւում էր, եւ դուք առաջին արտասահմանցի դասախօսն էիք, որը եկել էր Երեւանի պետական համալսարան` դասաւանդելու ամերիկեան գրականութիւն: Ձեր դասախօսութիւններն աննախադէպ էին մեզ համար, որովհետեւ դուք օգտագործում էիք քարտէսներ եւ այլ տեսողական միջոցներ` ընդլայնելով ձեր նիւթի մատուցման եղանակը: Ինչպիսի՞ն էր Խ. Միութեան վերջին տարիներին հայկական համալսարանում դասաւանդելու ձեր փորձառութիւնը:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Նախ, անձնական գետնի վրայ, մեծ գոհունակութիւն մըն էր ինծի համար, որ վերջապէս կրցայ գալ Հայաստան` դասաւանդելու համալսարանին մէջ: Դասախօսական պաշտօնս արդիւնքն էր Ամերիկայի արտաքին գործոց նախարարութեան կազմակերպած մրցոյթի մը` Ֆուլպրայթ-Հէյս ուսումնական ծրագրի ծիրէն ներս: Երբ ես Խորհրդային Հայաստան հասայ այն օրերուն, ոչ ոք կրնար նախատեսել, որ մօտ օրէն այդ միութիւնը պիտի փլուզուէր: Ամէն պարագայի, այդ ժամանակաշրջանը յատկապէս դժուարին էր մեր ժողովուրդին համար հայրենիքին մէջ: Սակայն ես անձամբ շատ ուրախ էի` ծանօթանալով հարիւրաւոր համալսարանական ուսանողներու եւ տասնեակ մը գործընկերներու: Յատկապէս ուրախ էի` որ որոշ ուսանողներ, որոնք նոյնիսկ մասնագիտացած չէին անգլերէնի մէջ, կը հետեւէին իմ դասախօսութիւններուս: Իսկապէս կեանքի պայմանները ծանր ու դժուարին էին, բայց միշտ շատեր կը յաճախէին դասապահերուս: Ես շատ լաւ յիշատակներ ունիմ կեանքիս այդ ժամանակաշրջանէն, երբ նոր ծանօթութիւններ ու բարեկամներ ձեռք բերի, որոնցմէ մէկն ես նաեւ դո՛ւն, Արծուի:

Հ.- Նախքան ձեզ հանդիպելը` ես ձեր մասին գիտէի որպէս ամերիկահայ անգլիագիր բանաստեղծի: Բայց դուք նաեւ բանաստեղծութիւններ էք գրում հայերէն, ինչը սովորական չէ ձեր սերնդի բանաստեղծների համար: Երկու լեզուներին գրական մակարդակում հաւասարաչափ տիրապետելը հազուադէպ է ամերիկահայերի շրջանակներում: Ինչպէ՞ս է ձեզ յաջողուել ձեռք բերել այդ ունակութիւնը:

Պ.- Հարցումիդ պատասխանելու համար պէտք է քիչ մը ինքնակենսագրական տեղեկութիւններ տամ: Նախ, հակառակ անոր որ ես ծնած եմ Միացեալ Նահանգներ (Մասաչուսեց նահանգ), երեխայ տարիքիս երբեք չեմ խօսած անգլերէն: Մեր տան մէջ հայերէնը միակ լեզուն էր. եղբայրներս եւ քոյրերս` բոլորս միայն հայերէն կը խօսէինք մեր ծնողներուն հետ: Եւ ասիկա շարունակուեցաւ ամբողջ կեանքիս ընթացքին: Ես երբեք անգլերէն չեմ խօսած հօրս կամ մօրս հետ: Անգլերէն սկսած եմ սորվիլ պետական դպրոց ընդունուելէ ետք, երբ մեր ընտանիքը փոխադրուեցաւ Քալիֆորնիա: Այն ատեն ամէնօրեայ որեւէ հայկական վարժարան չկար Միացեալ Նահանգներու մէջ, այնպէս որ, յաճախած եմ ամերիկեան անվճար դպրոցներ, ուր բոլոր դասապահերը անգլերէնով էին: Բայց ես միշտ կ՛ախորժէի հայերէն խօսելէ: Իմ բնակավայրիս` Քալիֆորնիոյ Փասատենա քաղաքի երկրորդական դպրոցիս աւարտական տարին բոլոր իմ ամերիկացի դասընկերներս կը դիմէին երկրի տարբեր համալսարաններ, որ ընդունուէին. բայց ես լսած էի Պէյրութի Նշան Փալանճեան Ճեմարանին մասին, ուր կարելի էր ընդունուիլ այդ տարի (1959-ին)` որպէս գիշերօթիկ ուսանող:

Հայ օգնութեան միութիւնը յատուկ կրթաթոշակներ կ՛առաջարկէր այն երիտասարդ ամերիկեան քաղաքացիներուն, որոնք կը փափաքէին երթալ այդ հաստատութիւնը` սորվելու համար գրական հայերէնը եւ խորանալու արեւմտահայ մշակոյթին մէջ: Ուրեմն, ես դիմեցի այդ կրթաթոշակին. ընդունուեցայ եւ այդպէս անցուցի երկու հոգեպարար տարիներ Ճեմարանէն ներս: (Այդ դպրոցը տասնամեակներ առաջ Լեւոն Շանթը եւ Նիկոլ Աղբալեանը հիմնած էին):

1961-ին Ամերիկա վերադառնալով` շարունակեցի հայ գրականութեան ընթերցումներս: Դիմեցի եւ ընդունուեցայ Լոս Անճելըսի Քալիֆորնիոյ համալսարանը, ուր մասնագիտացայ անգլիական եւ ամերիկեան գրականութեան մէջ, բայց նաեւ հետեւեցայ հայագիտական դասընթացքներու: (Այդ տարիներուն փրոֆեսէօր Աւետիս Սանճեանը ուսուցիչս էր` հայոց լեզուի եւ գրականութեան ամպիոնի վարիչը): Քանի մը տարի ետք  կրթաթոշակով ընդունուեցայ Նիւ Եորքի Քոլումպիա համալսարանը, զոր աւարտեցի մագիստրոսութեան վկայականով, հայագիտութեան մէջ: Այնտեղ դասախօսներս եղած են փրոֆեսէօր Նինա Գարսոյեանը եւ Գրիգոր Մաքսուտեանը:

Հ.- Դուք դասաւանդել էք ամբողջ աշխարհում` Հիւսիսային Ամերիկա, Մերձաւոր Արեւելք, Ափրիկէ եւ Ասիա: Արդեօք կա՞ն առանձնայատկութիւններ, որոնք բնորոշ են տարբեր երկրների համալսարանների ուսանողներին:

Պ.- Անշո՛ւշտ, տարբերութիւններ կան: Ես անգլերէն եւ ամերիկեան գրականութիւն դասաւանդած եմ բազմաթիւ երկիրներու մէջ` Ֆրանսա, Լիբանան, Սուրիա, Եգիպտոս, Քուէյթ, Կապոն, Չինաստան եւ, ի հարկէ, Հայաստան: Եւ ամէնուրեք ուսանողները կը տարբերին, ո՛չ միայն ուսման հանդէպ իրենց վերաբերմունքով, այլ նաեւ` իրենց անգլերէնի նախնական իմացութեան տարբեր մակարդակներով: Արաբներն, օրինակի համար, շատ բաց են եւ դասապահին` զրուցասէր. անոնք կը սիրեն խօսիլ, կատակել եւ հարցեր տալ: Իսկ չին ուսանողներն աւելի սակաւախօս են, բայց` շատ ուշադիր ու ջանասէր` իրենցմէ պահանջուող խնդիրները կատարելու մէջ: Յամենայն դէպս մէկ բան կրնամ անվարանօրէն հաստատել, ո՛ր երկրին մէջ ալ որ դասաւանդած եմ, շատ սիրած եմ գործս, եւ ուսանողներս գրեթէ միշտ ազնիւ եւ ծառայասէր եղած են իմ` իրենց ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆՑԻ ԴԱՍԱԽՕՍԻՆ հանդէպ:

Հ.- 2005-ին մենք կրկին հանդիպեցինք որպէս գործընկերներ Վենետիկի հայոց լեզուի եւ մշակոյթի ամառային խտացեալ դասընթացքում: Եւ այդ ժամանակուանից ի վեր ամէն օգոստոս մենք ուսուցանում ենք այդ քաղաքում: Գրեթէ քառորդ դար այդ դասընթացում դուք դասաւանդում էք հայոց լեզու, գրականութիւն եւ պատմութիւն: Ինչպէ՞ս կը բնութագրէք վերջին 25 տարիների ձեր այդ փորձառութիւնը:

Պ.- Այդ ուսուցչական պաշտօնը, անկասկած, կեանքիս ամենագոհացուցիչ մանկավարժական փորձառութիւնը եղած է: Թէեւ շատ հրաշալի երկիրներ ապրած եմ` որպէս անգլերէնի ուսուցիչ, սակայն Վենետիկի մէջ հայոց լեզուի, գրականութեան եւ պատմութեան դասաւանդումը իմ երկար ակադեմական կեանքիս մէջ ամէնէն բաւարարող աշխատանքը հանդիսացած է: Այդ դասընթացքը եզակի է` այլազան առումներով: Ամէն ամառ կ՛ունենանք 25-40 ուսանող, գրեթէ մէկ տասնեակ երկիրներէ, որոնցմէ 1/3-ը հայեր չեն: Թէ՛ հաճոյք, թէ՛ մարտահրաւէր է ուսուցանել 18-էն մինչեւ 80 տարեկան ուսանողներու: Կարծես թէ ամէն ամառ գումարած ըլլանք փոքրիկ Միացեալ ազգերու կազմակերպութիւն մը: Եւ այս դասընթացքին շնորհիւ` տարիներու ընթացքին բազմաթիւ նոր բարեկամներ գտած եմ, ինչպէս ուսանողներու, նաեւ` պաշտօնակիցներու մէջ: Իսկապէս ես երբեմն կը խորհիմ, որ ե՛ս աւելի սորված եմ իմ ուսանողներէս, քան թէ անոնք` ինձմէ:

Հ.- Շատ տարբեր առիթներով ես ձեզ հանդիպելու հաճոյքն եմ ունեցել Հայաստանում, Իտալիայում, Ֆրանսայում եւ Միացեալ Նահանգներում: Եւ միշտ հիացել եմ` տարբեր երկրների եւ մշակոյթների ձեր իմացութեամբ: Դուք կարծես ի վիճակի էք յարմարուել կեանքի ամենատարաբնոյթ ձեւերին եւ նոր կենսապայմաններին` անկախ այն բանից, թէ որտեղ է ճակատագիրը տարել ձեզ:

Պ.- Այո՛, Արծուի՛, ճիշդ ես: Մարդիկ շատ առումներով ամէն տեղ նոյնն են: Բայց տարբերութիւններն աւելի հետաքրքրական են: Որոշ ժողովուրդներ աւելի բաց եւ հիւրընկալ են, քան` ուրիշներ: Որոշ մշակոյթներ կը քաջալերեն մրցակցութիւնը աւելի շատ, քան` ուրիշներ: Որոշ հասարակութիւններ ծնունդ կու տան ստեղծագործ ոգիի եւ թոյլ կու տան աւելի մեծ ազատութիւններ իրենց քաղաքացիներուն: Մարդկութիւնն իր ամբողջականութեան մէջ հրաշալի խճանկար մըն է:

Հ.- Դուք մի քանի հայ բանաստեղծների էք թարգմանել անգլերէն, օրինակ` Զահրատին եւ Գրիգոր Պըլտեանին: Ամերիկայում հայ համայնքը բաւականին մեծ է ու ցրուած` երկրով մէկ, եւ ամերիկահայ գրողների թիւն էլ փոքր չէ: Բայց չկայ այլեւս որեւէ մշտական հարթակ, այսինքն` որեւէ հրատարակութիւն, որտեղ նրանց ստեղծագործութիւնները կարող են հրատարակուել: «Ռաֆթը» վաղուց գոյութիւն չունի, իսկ «Արարատ» եռամսեան (որը ամենահեղինակաւոր եւ ամենայարգուած հրատարակութիւնն էր անգլերէնով) նոյնպէս` դադարել է լոյս տեսնել, նոյնիսկ համացանցային տարբերակով: Չէ՞ք կարծում, որ մեր գրականութիւնը պէտք է աւելի շատ թարգմանուի ու աւելի լաւ ներկայացուի անգլիալեզու ընթերցողին:

Պ.- Համաձայն եմ: Բայց պէտք չէ յուսախաբ կամ յոռետես ըլլանք այս հարցին նկատմամբ: Ժամանակները կը փոխուին. մամուլն այլեւս այն չէ, ինչպիսին որ էր: Այսուհանդերձ, քաջալերական է տեսնել, որ երիտասարդ գրագէտներ ու գիտնականներ ներկայիս ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ԳԻՐՔԵՐ կը թարգմանեն ու կը հրատարակեն: Ասիկա միտում մըն է, որ, կը յուսամ, պիտի շարունակուի:

Հ.- Եթէ չեմ սխալւում, դուք առաջին սփիւռքահայերից էիք, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից անմիջապէս յետոյ բնակարան գնեց Հայաստանում: Դուք շարունակում էք պարբերաբար այցելել Հայաստան: Եւ ապրել էք Երեւանում նրա պատմութեան մութ ու դժուարին տարիներին, Երրորդ Հայաստանի Հանրապետութեան սկզբնական փուլում: Ապրած լինելով տարբեր երկրներում` ինչպէ՞ս կը բնութագրէք Հայաստանում ապրելը` այլ վայրերի հետ համեմատած:

Պ.- Երեւանեան յարկաբաժինս գնեցի որպէս անձնական յանձնառութիւն` ամրապնդելու համար կապերս Հայաստանի եւ անոր ժողովուրդին հետ: Անպատմելի հաճոյք է` զբօսնել մայրաքաղաքի փողոցներուն մէջ եւ շուրջս ամէն օր լսել մեր մայրենի լեզուն: ԱՄԷՆ ԱՆԳԱՄ ԵՐԹԱԼՈՎ ԵՐԵՒԱՆ` ԿԸ ԶԳԱՄ, ՈՐ Կ՛ԵՐԹԱՄ ՏՈՒՆ: