ԿԱՐԻՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ
Հոկտեմբերի 8-ից 12-ը Ծաղկաձորում կայացաւ սփիւռքահայ Հայագիր եւ օտարագիր գրողների համահայկական 6-րդ համաժողովը, որի ընթացքում քննարկուեցին հայ գրականութեանն առնչուող առաջնահերթ խնդիրները, ծնուեցին նոր գաղափարներ, եւ միասնական ծրագրերի հիմք դրուեց, եղան նաեւ հետաքրքիր առաջարկութիւններ: Համաժողովի մասնակիցներից «Հայերն այսօր»-ի համար առիթ ընձեռուեց զրուցելու լիբանանահայ գրող, հրապարակախօս, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի դիւանապետ Խաչիկ Տէտէեանի հետ:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Պարո՛ն Տէտէեան, անշուշտ, կարեւոր են համահայկական նման համաժողովները, սակայն առաւել կարեւոր են դրանց արդիւնքները, ակնկալիքները. ի՞նչ էք կարծում, արդեօք այս համաժողովը նպատակային, գործնական առումով արդիւնաւէտ կը լինի՞…
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Որեւէ համագումար ինքնին արդէն դրական երեւոյթ է, որովհետեւ աշխարհի տարբեր երկրներից որոշ թուով հայերի է համախմբում կարեւոր թեմայի, նպատակի, գաղափարի շուրջ, եւ այդ թեմաների, գաղափարների քննարկումն ու զարգացումն արդէն իրար լսելու, կարծիքներ եւ նոր գաղափարներ փոխանակելու առաջին քայլն է: Անշուշտ այդ ամէնը միտուած է մէկ նպատակի` հայ ժողովրդի, հայ գրականութեան առաջադիմութեան, եւ ես չեմ ակնկալում, որ միանգամից հրաշքներ պիտի լինեն, բայց ունենք գործնական լուծումների յաւակնութիւնը: Ընդհանուր կարելի է շատ խօսել, սակայն կարեւորը ծրագրերն են ու` դրանց իրականացումը. խօսքը պէտք է գործի վերածել: Այս առումով` նման համաժողովներն ունեն իրենց դրական կողմը: Հայաստանի եւ սփիւռքի հայ գրողների մէկտեղումը մէկ յարկի ներքոյ ինքնին միասնականութեան գաղափարն է հզօրացնում: Մեր պատմութիւնից յիշենք հայոց Արշակ թագաւորին, ով իրեն հզօր է զգում, երբ ոտքը դնում է հայրենի հողին. ես էլ նոյն այդ զգացումն եմ ունենում, երբ ոտք եմ դնում հայրենիքիս հողին: Անբացատրելի մի զօրութիւն ու լիցքեր եմ ստանում մեր հողից:
Դժբախտաբար, վերջին տարիներին կորցրեցինք սփիւռքահայ շատ արժանաւոր գրողների, եւ այդ «տերեւաթափը» շարունակւում է… Դա մեզ պարտաւորեցնում է գրական աշխարհում մտածել սերնդափոխութեան մասին, նոր թափով երիտասարդ գրողներ յայտնաբերել, առաջ մղել, խրախուսել, նրանցում զարգացնել գրականութեան մեծ դերն ու նշանակութիւնը, որպէսզի իրենց գրիչն աշխատեցնեն յանուն հայութեան, հայ գրականութեան զարգացման: Ինձ համար գրականութիւնը տագնապի արտայայտութիւն է, հայ ժողովրդի տագնապը. մենք այսօր տագնապի մէջ ենք, որոշ տեղեր նահանջի մէջ ենք, եւ այդ տագնապի, նահանջի թեմաները պէտք է արծարծել գրականութեան մէջ: Ինձ համար հայ գրականութիւնն ու հայ գրողը նման առաքեալի դերակատարութեան մէջ պէտք է լինեն:
Հ.- Խօսեցիք երիտասարդ ստեղծագործողների մասին. այսօր Հայաստանում, անշուշտ, կա՛ն երիտասարդ ստեղծագործողներ, սակայն շատերը, ունենալով գրական ձիրք, շնորհ, հեռացել են այդ դաշտից, իսկ սփիւռքո՞ւմ…
Պ.- Սփիւռքում հայ երիտասարդութեան շրջանում, ցաւօք, աւելի մեծ է նահանջը գրականութիւնից: Չնայած` մեր դպրոցները գրականութեան, լեզուի պահպանման առումով գերագոյնն են անում, սակայն 21-րդ դարի այսօրուայ համաշխարհայնացման յորձանքի մէջ մեր երիտասարդներից շատերն են հեռացել գրական աշխարհից: Եւ, միեւնոյն է, յուսահատուելու իրաւունք չունենք, պէտք է ակնկալենք, որ երիտասարդ սերնդի մէջ անպայման կան ու կը լինե՛ն արժանաւորներ: Բնականաբար հնարաւոր չէ, որ այդ շարքերում տիտաններ լինեն. հանճարները քիչ են լինում, շնորհալիները` շատ: Ժամանակը կը ճշդի, թէ ո՛ր գրողն է արժէքաւոր. մեր գրականութեան պատմութեան մէջ շատ դէպքեր կան, երբ հազարաւոր էջեր գրած մարդկանց գործերը մոռացուել են: Պատմութեան դատաստանի միջով պէտք է անցնեն ստեղծագործութիւնները եւ բռնեն ժամանակի քննութիւնը: Այսօր գիրք հրատարակելը շատ դիւրին է. կարող են հրատարակել եւ՛ տպարաններում, ե՛ւ թերթերում ու ամսագրերում, նաեւ` ընկերային ցանցերով ներկայացնել իրենց գրածները: Շատ կարեւոր է գրաքննադատութիւնը, որը սփիւռքում բաւականին նահանջել է: Ստեղծագործողի գրածները պէտք է գրախօսել, այդ գործերը պէտք է անցնեն գրաքննադատութեան ճանապարհը, որովհետեւ որեւէ գրող, մանաւանդ` երիտասարդ, կարող է մտածել, որ ինքն անթերի է գրում, ուղղութեան, շտկման կարիք չունի, իսկ դա վնասում է ստեղծագործողի առաջխաղացմանը, ինքնամաքրմանը, զարգացմանը: Ես չեմ ուզում վարդագոյնով ներկայացնել Հայաստանի գրական դաշտը, թէեւ այդ առումով սփիւռքում վիճակը երեւի աւելի վատ է, քան` Հայաստանում, սակայն արեւելահայերեն ժամանակակից գրականութեան մէջ չափազանց շատ են ռուսախօսութեան, անգլիախօսութեան, առօրէական, փողոցային խօսակցութեան տարրերը, մասնաւորապէս` հայաստանեան հեռուստաեթերներում…պարզապէս աւերածութիւն են գործում` սերունդների դաստիարակութեան առումով: Միջինարեւելեան շրջանների հայութիւնն այդ իմաստով համեմատաբար աւելի նախանձախնդիր է, սակայն վիճակն այդքան էլ վարդագոյն չէ նաեւ մեր տարածաշրջանում, որովհետեւ հայախօսութիւնն սկսել է պակասել, աւելացել է խառնամուսնութիւնների թիւը, եւ մարդկանցից շատերն են հեռացել ազգային ակունքներից: Աշխա՛րհն է ամբողջովին փոխուել. ոչ մեծ քանակով տպագրուող միջազգային գրականութեան թեմաները հիմնականում արկածային են, ոստիկանական թեմաներով, յանցաւոր աշխարհի մասին, որոնք մակերեսային հետաքրքրութիւն են ստեղծում: Այսինքն Արեւմուտքում էլ պատկերն այնքան փայլուն չէ:
Հ.- Պարո՛ն Տէտէեան, ինչպէս գիտենք, նորարական արհեստագիտութիւնները, համացանցը գրաւել են տեղեկատուական ամբողջ դաշտը, ինչ-որ ձեւով ետ մղել տպագիր մամուլը. Դուք ինչպէ՞ս էք նախընտրում ներկայացնել ձեր գործերը` տպագիր մամուլո՞վ, թէ՞ ընկերային ցանցերով, ելեկտրոնային կայքերում:
Պ.- Երկու տարբերակն էլ ցանկալի են: Չեմ նախընտրում մէկը կամ միւսը: Լրագրողներին տուած հարցազրոյցներիցս մէկի ժամանակ ես ասացի, որ հեռուստատեսութիւնը, ռատիոն մեր կեանք ներմուծման տարիներին թւում էր, թէ մամուլը պէտք է նահանջէր, համացանցի յայտնուելու ժամանակ մարդիկ կարծում էին, որ հեռուստատեսութիւնն ու ռատիոն կը նահանջեն, տպագիր մամուլը, տպագիր գիրքը դուրս կը մղուեն մեր իրականութիւնից, սակայն այդպէս չեղաւ: Մեզանու՛մ է, որ նահանջեցինք ընթերցանութեան մէջ. գնացէք եւ տեսէք, թէ ուրիշ երկրներում մարդիկ որքա՛ն ընթերցասէր են, նոյնիսկ մեթրոյում, հասարակական այլ վայրերում թերթը ձեռքներին է… Սակայն ես հաւատում եմ, որ տպագիր գիրքը, մամուլը միշտ պէտք է լինի, գուցէ պակասի, սակայն չի դադարի դրա ընթացքը, ելեկտրոնայինն էլ աւելի մեծ տարածում կը գտնի: Պէտք է քաջալերել, որ ելեկտրոնայինի պարագայում հայերէն տառերով գրեն մարդիկ. շատերը վախենում են հայերէնով գրել, որ յանկարծ սխալներ թոյլ չտան: Որոշ ծրագրեր է պէտք ներմուծել համացանց, որով հնարաւոր լինի թոյլ տրուած սխալները սրբագրել:
Հ.- Ի՞նչ կ՛ասէք թարգմանական գրականութեան մասին, արդեօք այդ մասին խօսուե՞ց համաժողովի ընթացքում:
Պ.- Շատ կարեւոր է թարգմանութեան հարցը. հայ գրողը գրում է, սակայն ո՞վ պէտք է ընթերցի` միայն իր ժողովո՞ւրդը… Եթէ գրողի գիրքը չթարգմանուի, չտարածուի այլ լեզուներով, ո՞վ պէտք է ճանաչի նրան: Եթէ ակնկալում ենք ու քաջալերում, որ նոր սերունդը հայերէն գրի, ապա պէտք է լինի այդ գիրքը տպագրողը, տարածողը, թարգմանողը, ընթերցողը. այս չորս օղակները պէտք է իրար միանան: Ես ուրախ եմ, որ համաժողովի ընթացքում խօսուեց նաեւ թարգմանական գրականութեան մասին, որ` համաժողովին մասնակցում էին նաեւ թարգմանիչներ: Բարեբախտաբար, Հայաստանում թարգմանական գրականութիւնը սկսել է թափ առնել. սփիւռքում, ցաւօք, քիչ են թարգմանիչները եւ այդ պատճառով Հայաստանից են ակնկալում օժանդակութիւն:
Հ.- Համաժողովի մասնակից գրողներն իրար ճանաչո՞ւմ էին, արդեօք մէկդ միւսի գործերը կարդացե՞լ էք:
Պ.- Ամէն համագումարի ժամանակ մարդիկ ծանօթանում են միմեանց հետ. ամէն մի համաժողով ծանօթութիւնների, հետագայում նաեւ համագործակցութիւնների հարթակ է դառնում: Եթէ այս համագումարի ժամանակ ես ոեւէ մի գրողի չեմ ճանաչում, արդէն յաջորդ համաժողովին ծանօթներ ենք լինում, մէկս միւսի գործերը կարդում ենք, մէկս միւսին ենք փոխանցում մեր գրքերը: Սուտ կը լինի, եթէ ասեմ, որ իտէալական հարթակ կայ, թող ինքնախաբէութիւն չլինի, սակայն այստե՛ղ է այն հարթակը, ուր ծանօթանում են աշխարհի տարբեր երկրներից եկած գրողները:
Հ.- Քանի՞ գրքի հեղինակ էք, պարո՛ն Տէտէեան եւ արդեօք ձեր գրքերը թարգմանուա՞ծ են այլ լեզուներով:
Պ.- Երեք գրքի հեղինակ եմ, որոնցից ոչ մէկը, ցաւօք սրտի, թարգմանուած չէ ոչ մի լեզուով:
Հ.- Ո՞ւմ էք երախտապարտ ձեր ստեղծագործական շնորհի համար:
Պ.- Իմ ուսուցիչներին, յատկապէս` հայերէնի մեր արժանաւոր ուսուցիչներին, մեր տնօրէններին, մօրս, հօրս… Հայրս մեծ դեր է խաղացել իմ կեանքում. նա էլ էր գրում, բայց միայն` իր համար, շատ էր կարդում, միշտ տուն էր բերում թերթերը եւ ձեռքս բռնած` ինձ տանում էր զանազան դասախօսութիւնների, միջոցառումների:
Հ.- Պարո՛ն Տէտէեան, փաստօրէն գոհ էք համաժողովի արդիւնքներից եւ դրանում առաւել գնահատում էք դրա հայահաւաք նշանակութիւնը, միասնականութեան գաղափարը: Ինձ մնում է մաղթել, որ յաջորդ համաժողովին ներկայանաք մէկ-երկու նոր գրքերով, ինչպէս նաեւ` դրանց թարգմանութեամբ: