Դաւիթ Իշխանեան. «Սիրիահայութեան Կողմից Նախաձեռնուած Արցախի Անկախութեան 25-Ամեակը Իր Մէջ Լուրջ Պատգամ Է Պարունակում,
Դա Ապագային Նկատմամբ Յաղթանակի Տեսլականով Տոգորուելու Պատգամն Է,
Որը Հէնց Հայութեան Ամենածանր Վիճակի Մէջ Յայտնուած Սիրիահայութիւնն Է Փոխանցում»
Սուրիոյ մէջ Արցախի անկախութեան հռչակման 25-ամեակի հանդիսութիւններուն առիթով, Հալէպ հրաւիրուած էր Արցախի Ազգային ժողովի «Դաշնակցութիւն» խմբակցութեան ղեկավար, արցախեան ազատամարտի առաջամարտիկ Դաւիթ Իշխանեան` որպէս Սուրիոյ մէջ կայանալիք Արցախի 25-ամեակի հանդիսութիւններու բանախօս: Դաւիթ Իշխանեան այցելեց նաեւ Լաթաքիա, Քեսապ եւ Դամասկոս:
Այս առիթով «Գանձասար» հետեւեալ հարցազրոյցը ունեցաւ Դաւիթ Իշխանեանին հետ:
«ԳԱՆՁԱՍԱՐ».- Ազրպէյճան ապրիլի 2-ին իր սանձազերծած կայծակնային պատերազմին միջոցով ներքին թէ արտաքին ինչպիսի՞ հարցեր փորձեց լուծել:
ԴԱՒԻԹ ԻՇԽԱՆԵԱՆ.- Կարծում եմ` Ազրպէյճան իր առջեւ ունէր զանազան խնդիրներ: Թիւ մէկ հարցը հաւանաբար քաղաքական արտաքին հարցն էր: Ազրպէյճան փորձեց օգտուել առիթից` յատկապէս պատերազմը վերսկսելու եւ ռազմական գործողութիւնների միջոցով հիմնախնդրի հանգուցալուծման հասնելու համար: Ասել, թէ կային լուրջ առիթներ եւ համապատասխան քաղաքական նախադրեալներ` չէի ասի, բայց Ազրպէյճան ինք ի՛ր համար փորձեց ստեղծել այդպիսի պայմաններ եւ լուծել հիմնականում մի քանի հարց. նախ` Ղարաբաղի հիմնահարցի խաղաղ կարգաւորման գործընթացից պատերազմի միջոցով, ռազմական գործողութիւնների միջոցով, հարցը վերջնականապէս հանգուցալուծելու, եւ ոչ միայն, ինչպէս իրենք են ասում, իրենց «բռնագրաւուած շրջաններ»-ը, «տարածքներ»-ը, այլ նաեւ ամբողջական Ղարաբաղը պոկելու եւ վերստին Ազրպէյճանի կազմին մէջ տեսնելու: Սրանք ի հարկէ հեռահար նպատակներ էին` կախուած ռազմական գործողութիւնների հէնց սկզբնական յաջողութիւններից: Միւս կողմից` շատ ակնյայտ էր, որ Ազրպէյճան փորձում էր նաեւ բանակցային գործընթացի ձեւաչափը եւ սթաթիւս-քուոն փոխել, այն, ինչ որ 20 տարուայ ընթացքում ստեղծուել էր: Այդ ստեղծուած սթաթիւս-քուոն թէկուզ եւ յարաբերական, բայց խաղաղութիւն ապահովող մի իրավիճակ, կարգավիճակ էր: Սթաթիւս-քուոն փոխելու շատ լուրջ խնդիր ունէր Ազրպէյճան, որի մասին նաեւ վերջին տարիներին անընդհատ Ազրպէյճանի ղեկավարութիւնը եւ մասնաւորապէս Ազրպէյճանի նախագահը շեշտում էին, թէ հնարաւոր չէ այլեւս այս իրավիճակով ընթանալ եւ անհրաժեշտութիւն կայ Սթաթիւս-քուոն փոխելու: Ազրպէյճան տեսաւ, որ հարցով շահագրգիռ կողմերը, մասնաւորապէս համանախագահող երկրները սթաթիւս-քուոն փոխելու Ազրպէյճանի տեսանկիւնից, այսպէս ասած, լուրջ քայլեր չեն ձեռնարկում, հետեւաբար ինք կը ձեռնարկի եւ կը փորձի փոխել սթաթիւս քուոն, այն, ինչը կարծում եմ մասնակիօրէն Ազրպէյճանին յաջողուեց: Ազրպէյճան բնականաբար իր ռազմական գործողութիւնների յաջողութիւնների պարագայում իր առջեւ խնդիր էր դրել նաեւ հետագային բանակցային գործընթացի ընդհանուր ձեւաչափը փոխելու. այդ ձեւաչափը ի վերջոյ հիմնականում սահմանագծուած եւ ձեւակերպուած էր 1994 թուականի մայիս 12-ի, 1995 թուականի զինադադարի եւ նրան յաջորդած պայմանագրի պայմաններով, որի իրաւական կողմի մէջ ամրագրուած է երեք կողմերի ներկայութիւնը` Հայաստանի Հանրապետութեան, Արցախի Հանրապետութեան եւ Ազրպէյճանի Հանրապետութեան: Ազրպէյճանը շատ յստակօրէն ուզում էր այդ ձեւաչափը փոխել եւ բանակցութիւնների եռաչափ ձեւաչափից անցնել երկչափ ձեւաչափի` Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի մասնակցութեամբ: Միւս կողմից` անձնապէս ես շատ հակուած չեմ, որ Ազրպէյճանի ներքին հիմնախնդիրները թելադրեցին այս գործողութիւնները, բայց կայ նաեւ այդ գործօնը, վերջին տարիներին նկատելիօրէն Ազրպէյճանում տիրող տնտեսական որոշակի անկման եւ նաւթի գների հետ կապուած որոշակի խնդիրների յառաջացման պայմաններով:
«Գ.».- Ազրպէյճանի ապատեղեկատուական արշաւին դիմաց ինչպէ՞ս կը գնահատէք հայկական լրատուադաշտի եւ դիւանագիտութեան գործունէութիւնը:
Դ. Ի.- Ազրպէյճանը իր ռազմական գործողութիւնների զուգընթաց երկու կարեւոր ուղղութիւններով նաեւ լուրջ յարձակում կազմակերպեց, մէկը տեղեկատուական դաշտն էր, միւսը դիւանագիտական դաշտը: Եւ շատ ակնյայտ էին Ազրպէյճանի նախապատրաստական աշխատանքները ինչպէս նախորդ տարիներին, այնպէս էլ` ռազմական վերջին գործողութիւններին զուգընթաց եւ նրան յաջորդած ժամանակահատուածում, իր ապատեղեկատուութեամբ միջազգային տարբեր հարթակներում կեղծ լրատուութեան հեղեղ թափելով եւ հարցը լրիւ հակառակ կողմից ներկայացնելով. այսինքն` այն մարտավարութիւնը եւ այն ռազմավարութիւնը, որ որդեգրել էր Ազրպէյճանը անցեալ տասնամեակներում, փորձեց նաեւ շատ կարճ ժամանակահատուածում ուղղակիօրէն իր կայծակնային ռազմական գործողութիւններին նման նաեւ տեղեկատուական դաշտում հասնել գերակայութեան եւ ստեղծել մթնոլորտ հայկական կողմը նորից ներկայացնելու նախայարձակի կարգավիճակով: Կարծում եմ մասնակիօրէն Ազրպէյճանին դա յաջողուեց եւ դա ակնյայտ էր հէնց ապրիլի սկիզբների առաջին իսկ օրերին, բայց ընդհանրութեան մէջ հայկական տեղեկատուական դաշտը կարողացաւ ցուցաբերել, նախ պիտի ասեմ, այն նոյն կեցուածքը, ինչ որ համաժողովրդական մեր միասնական ալիքն էր:
Հայկական լրատուադաշտը պատերազմի ռազմական գործողութիւնների առաջին իսկ օրերից երկու- երեք շաբաթուայ ընթացքում միասնական ճակատով էր աշխատում. դեռեւս մենք գիտենք, որ Հայաստանի տեղեկատուական դաշտում կան տարբեր լրատուամիջոցներ, որոնք տեղի կամ անտեղի փորձում են թէ՛ ներքին կեանքի եւ թէ՛ արտաքին քաղաքականութեան բնագաւառին բաւականին հարուածներ հասցնել: Բայց այնուհանդերձ, այդ օրերին հայկական լրատուադաշտը փորձեց ստեղծել մի ճակատ եւ մի ճակատով հանդէս գալ: Այդ ճակատը մեր ազգային պետական շահերին համընկնող եւ նաեւ իրականութիւնը ներկայացնող ընդհանուր ճակատն էր, որի շրջանակներում, կարծում եմ, առանց ներքին որեւէ համաձայնութիւնների կամ առանց ներքին ուղղակի ուղղորդումների հայկական լրատուադաշտը նաեւ այն գիտակցականութիւնը ցուցաբերեց, ինչ որ պահանջուած էր այդ օրերին: Միւս կողմից, նաեւ պէտք է նկատի առնել, որ միջազգային տարբեր հարթակներում աւելի շատ ազրպէյճանական լրատուամիջոցների տեղեկատուութիւնն էր օգտագործւում, բայց կարծում եմ մեզ յաջողուեց, ընդամէնը մի քանի օրերի ընթացքում, այդ ամէնին հակադարձելու եւ նախաձեռնութիւնը վերցնելու մեր ձեռքը: Խօսքը եթէ միայն վերաբերում է այդ օրերին, ապրիլեան օրերին թերեւս մեր լրատուադաշտը գործեց իր առաւելագոյն հնարաւորութիւններով, նաեւ օգտագործելով տարբեր տարածաշրջանների` Միջին Արեւելքի, արաբական աշխարհի, եւրոպական դաշտի, ինչո՞ւ չէ, նաեւ Ամերիկայի աշխարհամասի որոշ լրատուամիջոցների վրայ իր ազդեցութեան լծակները, բնականաբար, համագործակցաբար հայկական կազմակերպութիւնների, քաղաքական ուժերի: Ընդհանրութեան մէջ, սակայն, անցեալ տասնամեակների նկատելի էր հայկական լրատուամիջոցների ընդհանրապէս ոչ համակարգուած եւ կրաւորական դերակա-տարութիւնը: Ի դէպ այստեղ ես պէտք է նաեւ անդրադառնամ Հայաստանի արտաքին գերատեսչութեան, նաեւ` Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարութեան, իր համապատասխան դեսպանատներով եւ հիւպատոսութիւններով կատարած աշխատանքներին, որոնք բաւականին լուրջ բացեր եւ բաւականին կրաւորական դերակատարութիւն ունէին:
Յառաջիկայի անելիքը բնականաբար ընդհանուր ռազմավարութիւն մշակելն է եւ այդ ռազմավարութեամբ առաջնորդուելն է, պէտք է նկատի առնել, թէ ինչպիսի՛ կարեւորութիւն ունի այսօրուայ աշխարհում տեղեկատուական դաշտը. տեղեկատուական դաշտը եթէ չասեմ յաճախ, բայց պարբերաբար ուղղորդող դերակատարութիւն է ունենում եւ այդ ուղղորդող դերակատարութիւնը շատ կարեւոր է ընդհանուր կարծիք ստեղծելու եւ քաղաքական զարգացումները ճիշդ ընթացքով տանելու: Այդ իսկ առումով, կարծում եմ, անհրաժեշտ է, որ հայկական լրատուադաշտը ունենայ իր ընդհանուր ռազմավարութիւնը եւ իր գործելու մարտավարութիւնը:
«Գ.»- Հակառակ ազերիական լայնածաւալ պատերազմին` Արցախի բանակն ու ժողովուրդը նուիրուեցան հայրենի հողի պաշտպանութեան սուրբ գործին ու հերոսական սխրանքներով ետ մղեցին թշնամին: Վերջին զարգացումներու լոյսին տակ, որո՞նք են արցախեան հարցին առնչուող համահայկական հիմնական մարտահրաւէրները:
Դ. Ի.- Կարծում եմ, որ այն մարտահրաւէրները, որոնք մեր առջեւ են, չեն փոխուել: Հիմնական մարտահրաւէրը մեր ժողովրդի անվտանգութեան եւ պաշտպանութեան համակարգի ամուր պատնէշի ստեղծումն է: Թէկուզ եւ փոխուած են կարծես գործելու մեթոտներն ու եղանակները, նաեւ` մարտավարական սկզբունքները, բայց ընդհանրութեան մէջ մեր թիւ մէկ խնդիրը,
Արցախի Հանրապետութեան թէ ընդհանրապէս համահայկական օրակարգի վրայ, մեր ժողովուրդի պաշտպանութեան ամուր համակարգի ստեղծումն է: Մենք յաճախ ենք վերջերս օգտագործում ազերիական կողմի աւելի հզօր զէնք-զինամթերքի եւ սարքերի տիրապետելու հանգամանքը: Ես պարտաւորուած եմ հաւանաբար յիշեցնելու նաեւ1990-ական թուականները, երբ Խորհրդային Միութեան փլուզման զուգընթաց, ստեղծուել էր նաեւ ռազմական գերակշիռ խախտուած ուժերի հաւասարակշռութիւն Ազրպէյճանի եւ Արցախի ու Հայաստանի միջեւ: Բայց նաեւ այդ օրերին, հայ իրականութեան մէջ, այսպէս ասած, գործում էր մի գիծ, որ անընդհատ մտահոգութիւն կար Ազրպէյճանի գերակշիռ ռազմական եւ տնտեսական հնարաւորութիւնների առջեւ, բայց մենք կարողացանք այն ժամանակ մեր առջեւ դրուած հիմնական մարտական, քաղաքական, ռազմական խնդիրները լուծել: Կարծում եմ` մենք պէտք չէ այսօր էլ տեղի տանք այն տեսակէտին, որ Ազրպէյճանի ռազմական գերակայութիւնը կարող է թելադրող, պարտադրող լինել: Ի վերջոյ, ռազմարուեստի մէջ շատ կարեւոր է մարդկային գործօնը եւ զինուորի ֆիզիքական ներկայութիւնը տուեալ տարածքի վրայ: Մեզ համար, ի հարկէ, Ազրպէյճանի ռազմական հզօրութեան այդ զինատեսակները կարող են խնդիրներ ստեղծել, բայց այդ խնդիրները կարող են լինել ժամանակաւոր: Շատ կարեւոր է նրանց համա-պատասխան հակամիջոցները կիրառել եւ դրանց դէմ գործելու մեքանիզմները դարձնել ոչ միայն հայկական բանակի, այլ նաեւ մեր ժողովուրդի ընդհանուր սեփականութիւնը: Այդ իսկ առումով, ես ուղղակիօրէն ուզում եմ շեշտել, որ այն մարտական ոգին, որ կար 1990-ական թուականներին, փոխանցուել է նոր սերնդներին, եւ մենք ուղղակի ականատեսը եղանք դրան համաժողովրդական ալիքի արտայայտմամբ, ինչպէս նաեւ սահմանին կանգնած մեր հայկական բանակի, չեմ ուզում երիտասարդ նոյնիսկ ասել, պատանի զինուորների գործողութիւններով: Ինչ վերաբերում է մեր դիմակայած մարտահրաւէրներին, բնականաբար այդ մարտահրաւէրների մէջ նաեւ շատ կարեւոր է մեր ներքին տնտեսական եւ քաղաքական համակարգի ամրութիւնը, եւ կարծում եմ, որ այնքան փոխկապակցուած են մեր տնտեսական, քաղաքական, պաշտպանական բոլոր համակարգերը, որ այդ համակարգերի միասնականութեան ամրութեան մէջ պէտք է տեսնել մեր հիմնական յաջողութիւնների գրաւականը:
«Գ.».- Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հռչակման 25-ամեակն է: Կը խնդրենք ներկայացնէք ԼՂՀ-ի հիմնական ձեռքբերումներն ու Դաշնակցութեան դերակատարութիւնը:
Դ. Ի.- Մենք, այո՛, տօնում ենք Արցախի անկախութեան 25-ամեակը, բայց մենք պէտք չէ մոռանանք 1988 թուականին սկսուած մեր ազգային ազատագրական պայքարի եւ ղարաբաղեան շարժման ընդհանուր եւ հիմնական նպատակը, դա Արցախի Մայր Հայաստանին վերամիաւորելու ընդհանուր գաղափարն էր: Մենք բնականաբար 1991 թուականին խորհրդային փլուզուող պետական համակարգի զուգընթաց պարտաւորուած էինք անկախ հանրապետութեան գաղափարը ընդունե-լու եւ Արցախը առանձին պետութիւն հռչակելու եւ այսօր 25 տարուայ հեռաւորութիւնից, ընդհանրութեան մէջ արժեւորելով մեր անցած ուղին պէտք է շեշտենք մի քանի կարեւոր ձեռքբերումներ: Կարեւորագոյն ձեռքբերումը անկախ ապրելու իրաւունքին մէջ է: Մենք, ի լուր աշխարհին, իրաւական առումով յայտարարեցինք մեր անկախ ապրելու իրաւունքի գերակայութիւնը ե՛ւ 1991 թուականի սեպտեմբերի 2-ի անկախութեան հռչակումով, ե՛ւ դեկտեմբեր 10-ի համաժողովրդական հանրաքուէով այդ ամէնի ամրագրումով: Բնականաբար 25 տարուայ մեր գործունէութեան մէջ շատ կարեւոր էր այն հիմնաքարը, որ դրուեց 1991 -1995 թուականների ժամանակահատուածում: Դա պետականաշինութեան գործընթացին զուգահեռ, պատերազմական գործողութիւններն էին եւ բանակաշինութեան գործընթացը, որը միմիանց հետ զուգահեռաբար պարտաւորուած էր առաջ մղելու Արցախի ժողովուրդը: Մեզ յաջողուեց բոլոր ոլորտներում ունենալ ձեռքբերումներ: Եթէ պատերազմի մէջ գտնուող հանրապետութիւնը կարողացել էր իր Գերագոյն խորհուրդի համաժողովրդական ընտրութիւնների արդիւնքում ընտրել իր օրէնսդիր մարմինը, ի դէմս Գերագոյն խորհուրդի, որ վերանուանուեց Ազգային ժողով, նաեւ գործադիր իշխանութիւնը, նաեւ` դատաիրաւական համակարգը: Այդ ամէնին զուգընթաց, նաեւ շատ կարեւոր շեշտադրում անելով պաշտպանութեան բանակին, որպէս երկրի եւ ժողովրդի անվտանգութիւնը ապահովող հիմնական երաշխաւորի այդ հիմնական օղակը: Կարեւոր ձեռքբերումների մէջ պէտք է ներառել նաեւ 1991-1995 թուականների ռազմական գործողութիւնների յաջողութիւնները: Բնականաբար այդ չորս տարուայ մեր գործունէութեան փուլը այն հիմնաքարն էր, որ դրուեց Արցախի պետութեան եւ նրա հետագայ յաջողութիւնների ամրագրման հիմքում:
Մեզ համար 25 տարուայ մէջ շատ կարեւոր ձեռքբերում էր երկրում պատերազմից յետոյ տնտեսական ամուր համակարգի ստեղծումը եւ տնտեսական յաջողութիւնները ու թէկուզ փոքր ազգաբնակչութեամբ, բայց նաեւ կայուն տնտեսական համակարգով մենք կարողացանք մեր կենսունակութիւնը ապահովել: Շատ կարեւոր ձեռքբերում էր 2006 թուականի Արցախի Հանրապետութեան սահմանադրութեան ընդունումը, որ ժողովուրդի երկրորդ կամարտայայտութիւնն էր, որով Արցախի ժողովուրդը վերահաստատեց 1991 թուականի դեկտեմբերի 10-ի իր անկախութեան հանրաքուէի ընդհանուր գաղափարները երկրի հիմնական օրէնքին մէջ, ապա նաեւ քաղաքական, տնտեսական, հասարակական ընդհանուր միասնական պաշտպանութեան համակարգի ստեղծումը, որ առ այսօր մենք ունենք:
Գալով Դաշնակցութեան դերակատարութեանը, գուցէ մի քիչ ծայրայեղ կարող է թուալ, բայց բնականաբար պիտի ասել, որ եթէ Դաշնակցութեան դերակատարութիւնը առաջին իսկ օրերից չլինէր Արցախում` արցախեան շարժման առաջամարտիկի ուղղութիւն տուող որպէս քաղաքական ուժի, ապա դժուար է պատկերացնել, թէ այսօրուայ կացութիւնը, իր բոլոր ձեռքբերումներով հանդերձ, ինչպիսի՛ն կարող էր լինել: Դաշնակցութիւնը շատ կարեւոր եւ առանցքային դեր է ունեցել եւ շատ տեղին եւ անկեղծ է հնչում երբ այդ մասին խօսում են ուրիշները, ոչ դաշնակցական քաղաքական գործիչները եւ ակնյայտօրէն, երբ 1989 թուականին դաշնակցութիւնը, մուտք գործելով Արցախ` կարողացաւ իր առջեւ դրուած Միացեալ, Ազատ, Անկախ Հայաստանի գաղափարի մի փոքր հանգրուանը դարձնել իրականութիւն: Ի վերջոյ, Դաշնակցութեան ապաւինած հողային պահանջատիրութեան տեսլականը իրականութիւն դարձաւ հէնց Արցախում:
Դաշնակցութեան կարեւոր դերակատարութիւնը առաջին իսկ օրերից երկու դաշտերում էր. ռազմական պատերազմի դաշտում` իր մարտական ֆիտայական ջոկատներով, եւ այդ ամէնը հետագային Դաշնակցութիւնը ի սպաս դրեց բանակի շինութեան գործընթացին` զերծ մնալով մարտական ինքնուրոյն միաւորներ ունենալու հանգամանքից, այդ ամէնը ներառելով բանակային կառոյցին մէջ: Երկրորդ` պետականաշինութեան գործընթացի դաշտում: Այդ գործընթացում Դաշնակցութիւնը ստանձնեց կարեւոր դերակատարութիւն, եւ պատահական չէր, որ Արցախի ռազմական, բանակային միաւորի առաջին հրամանատարը ժամանակին դաշնակցական Արկադի Կարապետեանն էր. այդ ժամանակ դաշնակցական, հիմա` շարքերից դուրս, միւս կողմից նաեւ պետական համակարգում խորհրդարանական ընտրութիւններից յետոյ Գերագոյն խորհուրդի առաջին նախագահ ընտրուեց դաշնակցական Արթուր Մկրտչեանը: Հետագայում Դաշնակցութիւնը ներքին պայքարի ընթացքում պարտաւորուած էր որոշակիօրէն իր տեղը զիջելու` զերծ մնալով ուղղակի կուսակցական շահերից, գերադասելով պետական եւ ազգային շահերը:
Ամենակարեւորը այն ձեռքբերումներ էին, որոնք տեսնում էր Դաշնակցութիւնը եւ ինքը նախանշել էր: Արցախի 25 տարուայ գոյութեան ժամանակահատուածում Դաշնակցութեան դերակատարութիւնը պարբերաբար կարեւորւում եւ առաւել ակնյայտ էր դառնում: Եւ պատահական չէ, որ այսօր էլ Դաշնակցութիւնը առանցքային դեր ունի Արցախի ներքին եւ արտաքին կեանքում, Արցախի բոլոր ոլորտներում եւ մեր ունեցած դերակատարութիւնը պետական կառավարման համակարգում այնպիսի մակարդակներ է ապահովել, ինչպէս երկրի փոխվարչապետի, ինչպէս երկրի Ազգային ժողովի փոխնախագահի եւ տարբեր ոլորտներում մեր կուսակցական ընկերների դերակատարութեամբ: Դաշնակցութիւնը այսօր էլ Արցախում պահանջուած է եւ կարծում եմ Արցախի ընդհանուր պետական կառավարման համակարգում Դաշնակցութեան հետ համատեղ համագործակցութիւնը հէնց թելադրուած է Արցախի եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան, այսպէս ասաց, դաշնակից լինելու այդ բանաձեւման մէջ:
«Գ.».- Ինչպէս Միջին Արեւելքի, նոյնպէս Հարաւային Կովկասի տագնապներու հրահրման մէջ յստակօրէն կ՛երեւի թրքական ձեռագիրը: Այսօր Արցախի 25-ամեակի ձեռնարկներուն մեկնարկը Հալէպէն սկսելու մէջ ի՞նչ խորհուրդ կը տեսնէք:
Դ. Ի.- Մենք նոյն հիմնախնդրի երկու ճակատի մարտահրաւէրի դիմակայողներ ենք: Արցախում բնականաբար թուրք-ազերիական ուժերի դիմակայման, այստեղ թրքամէտ ծայրայեղականների եւ պատահականութիւն չէ, շատ տեղին էք նկատել, որ հէնց Հալէպից են մեկնարկում Արցախի անկախութեան 25-ամեակի միջոցառումները: Թէկուզ, գուցէ առանց ներքին պայմանաւորուածութիւնների, ներքին համաձայնութիւնների, բայց դա նաեւ ներքին զգացումների արտայայտութիւնն է, որ այսօր տագնապի մէջ գտնուող սիրիահայութիւնը, մասնաւորապէս Հալէպից մեկնարկում է Արցախի անկախութեան 25-ամեակի իր ձեռնարկը: Եւ սա պէտք է տարածուի բնականաբար մեր բոլոր գաղթօճախներով:
Այս ընդհանուր թրքական ձեռագրին մէջ մենք ոչ միայն այսօրուայ Թուրքիայի դերակատարութիւնն ենք տեսնում, այլ նաեւ` 100 տարի առաջուայ Թուրքիայի որդեգրած ընդհանուր քաղաքականութեան շարունակութիւնը:
Ի վերջոյ նաեւ պէտք է արձանագրել, որ արցախեան շարժումով եւ Արցախի ունեցած յաջողութիւններով մենք կարողացանք որոշակիօրէն կանխել շարունակուող այն Ցեղասպանութիւնը, որ ոչ միայն 100 տարի առաջ նախաձեռնուեց, այլ նաեւ յաջորդող 100 տարուայ ժամանակահատուածում շարունակւում է: Ցեղասպանութեան դրսեւորումները տարբեր ձեւերով եւ ձեւաչափերով էին արտայայտւում, եւ Արցախում մենք կարողացանք, ինչ որ ձեւով, գուցէ ոչ ամբողջական, կանխել Ցեղասպանութիւնը վերջնական իրականութիւն դարձնելու գործում Թուրքիայի հետագայ գործողութիւնները. եւ պատահական չէ, որ այս գործողութիւնները Միջին Արեւելքում, գործողութիւնները Կովկասում հէնց այնպիսի դրսեւորումներով են հանդէս գալիս, որոնց իրական նպատակը եւ հետեւանքը Ցեղասպանութիւնը ամբողջական իրականութիւն դարձնելն ու մեր ժողովուրդի նկատմամբ Թուրքիայի վաղեմի ծրագրերը իրականացնելն է: Կարծում եմ, այդ ծրագրերին որպէս պատնէշ` հայութիւնը ամէն տեղ է եւ հայութեան ամենամօտ հատուածները հէնց սուրիահայութիւնն է, հէնց Կովկասում Արցախն ու Հայաստանն են, որ դիմակայում են այդ ծրագրերին:
Թուրքական գործօնին մենք հանդիպում ենք տարբեր հարթակներում. Հայաստանի Հանրապետութիւն եւ Արցախ արտայայտուած Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններով, ուղղակի սահման եւ հաւանաբար ապագայ նաեւ ոչ այդքան բարւոք հեռանկարով, Ազրպէյճան-Ղարաբաղ ուղղակի յարաբերութիւններով, որի մէջ բնականաբար թուրքական գործօնն է աւելի դերակատար եւ ուղղութիւն տուող, Ջաւախք, Ջաւախքի հիմնախնդիրներ եւ մարդկային իրաւունքներ, որի մէջ ոչ միայն Ջաւախքում վրաց-հայկական յարաբերութիւններն են, այլ նաեւ ակնյայտ է թուրքական գործօնի դերակատարութիւնը:
Սփիւռքի տարբեր գաղթօճախներ, մասնաւորապէս Միջին Արեւելք եւ յատկապէս Լիբանան, Սիրիա, Իրաք, հայկական համայնքների ապագայ գոյութեան եւ կենսունակութեան ապահովման գործընթացում, եւ ընդհանրապէս աշխարհի տարբեր մասերում, սկսած` Աւստրալիա, Ամերիկա, Քանատա եւ այլն, անընդհատ մենք փախում ենք թուրքական գործօնի հետ, եւ ակնյայտօրէն այստեղ խնդիրը, Հայ դատի ուղղութեամբ տարուող աշխատանքները, Հայաստանի Հանրապետութեան որպէս ինքնիշխան պետութեան եւ նաեւ հայ ժողովրդի ապագային առնչուող հիմնախնդիրներն են, ուզենք թէ չուզենք, եւ պատահական չէ, որ երբ ես անդրադարձայ 100 տարի առաջ տեղի ունեցած Ցեղասպանութեան եւ դրա շարունակութիւնը տարբեր ձեւաչափերով որդեգրած Թուրքիայի եւ հայ ժողովըրդի հակադրութեան ու հակամարտութեան գործընթացին: Փոխուել են ժամանակները նորից եմ կրկնում, բայց Թուրքիայի առջեւ դրուած հիմնախնդիրների մէջ հայ ժողովուրդը դեռեւս ունի իր ընդհանուր քաղաքական ծրագրերի արգելակող գործօնի դերը, այդ իսկ առումով թուրքական գործօնը ամէնուր եւ ամէն տեղ է, եւ մենք պարտաւորուած ենք ոչ միայն դէմ առ դէմ հանդիպելու, այլ նաեւ` յաղթահարելու այդ գործօնը:
Այդ գործօնը շատ հզօր է իր նիւթական կարողութիւններով, իր քաղաքական հնարքներով, իր համաշխարհային քաղաքականութեան վրայ ունեցած մեծ ազդեցութեամբ. ու թէեւ բարդ է այդ ընդհանուր ալիքը դիմակայելը, բայց մենք պարտաւորուած ենք այդ ալիքը դիմագրաւելու ընդհանուր ձեւերն ու մեթոտները որդեգրել, մեր նուազ ուժերով բայց եւ յաջողութիւնների ակնկալիքով եւ յաջողութիւնների մարտավարութեամբ: Ուզենք թէ չուզենք, յառաջիկայ տասնամեակներում մենք բախուելու ենք աւելի հզօր ալիքի հետ, սա են թելադրում այն զարգացումները, որոնք տեղի են ունենում թէ՛ տարածաշրջանում, եւ թէ՛ համաշխարհային ընդհանուր բեմի վրայ: Եւ ամէնուր, յատկապէս տարածաշրջանի զարգացումներին մէջ, լինի դա Սիրիա, լինի դա Կովկաս, լինի դա Իրանի նկատմամբ որդեգրած Արեւմուտքի քաղաքականութիւնը անցեալ տասնամեակներում, առկայ է թուրքական գործօնի դերակատարութիւնը, եւ այդ ամէնի մէջ նաեւ մենք ունենք որոշ շահեր եւ հիմնախնդիրներ դիմագրաւելու ուղղակի առաքելութիւն եւ դերակատարութիւն, որովհետեւ մենք ֆիզիքապէս ներկայ ենք, եւ մեր ֆիզիքական ներկայութիւնը դա նշանակում է նաեւ այդ ալիքին յաղթահարելու պատրաստակամութիւն:
«Գ.».- Ինչ տպաւորութիւններ ունեցաք Սուրիա այցելութեամբ
Դ. Ի.- Երկրորդ անգամ եմ ես Սիրիայում, բայց բնականաբար 2003 թուականի եւ 2016 թուականի միջեւ շատ մեծ տարբերութիւն կայ, այն ժամանակ աւելի խաղաղ, կենսունակ եւ տնտեսական աւելի բարւոք վիճակում գտնուող Հալէպն էր եւ Սիրիան էր, իսկ այս անգամ բաւականին ծանր կացութեան մէջ եւ լուրջ տագնապ ապրողը Հալէպն է, որ տեսնում եմ: Ի հարկէ, իր աւերածութիւններով, իր տնտեսական ծանր վիճակով, բայց նաեւ տեսնում եմ յատկապէս մեր համայնքի մէջ կենսունակութեան եւ ապագայի նկատմամբ հաւատքի յոյսեր, միանշանակ իմ համար շատ տպաւորիչ էր ոչ միայն Նոր Գիւղի երէկուայ այցելութիւնները, այլեւ` երիտասարդների հետ իմ հանդիպումը եւ երիտասարդներին տեսնելը այդքան պատրաստակամ վիճակում, լինեն նրանք տղաներ թէ աղջիկներ: Ընդհանրապէս տպաւորութիւններս բաւականին մեծ են եւ կարծում եմ, մենք յատկապէս Հայաստանի եւ Արցախի հատուածի ժողովուրդը, սիրիահայութիւնից շատ բաներ ունենք սովորելու: Ի հարկէ, մէկս միւսին փոխանցելու եւ իրար հետ փոխանակելու շատ հարցեր ունենք, բայց կարծում եմ այն ոգին, որ ես տեսայ այստեղ, որ օդին մէջ է թեւածում, շատ կարեւոր է ըմբռնելը եւ այդ ոգին օգտագործելը. ես տեսնում եմ այստեղ այն մարտական ոգին, ապրելու եւ յաղթանակելու պատրաստակամ ոգին, որը այսօր շատ կարեւոր է նաեւ հայրենիքի մէջ, ի հարկէ հայրենիքում այդ մէկը առկայ է, բայց մէկս միւսին հետ շփուելու, յարաբերուելու եւ մէկս միւսին փոխանցելու կարեւորութիւն կայ, եւ պատահական չէ, որ ի սկզբանէ ասեցինք, թէ սիրիահայութեան կողմից նախաձեռնուած Արցախի անկախութեան 25-ամեակը իր մէջ լուրջ պատգամ է պարունակում, դա ապագային նկատմամբ յաղթականի տեսլականով տոգորուելու պատգամն է, որը հէնց հայութեան ամենածանր վիճակի մէջ յայտնուած սիրիահայութիւնն է փոխանցում:
«ԳԱՆՁԱՍԱՐ»