«Հեռու Չէ Այն Պահը, Երբ Արդէն Ակնկալուած Զանգուածը Կը Գոյանայ. Կիրօ Մանոյեան

Աշխատանքային այցելութեամբ Սուրիա գտնուած օրերուն ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ դատի եւ քաղաքական հարցերու գրասենեակի պատասխանատու Կիրօ Մանոյեան Հայաստանի ներքին իրավիճակին մասին հետեւեալ հարցազրոյցը տուաւ «Գանձասար» շաբաթաթերթին:

«Գանձասար».- Շաբաթ մը առաջ Պրիւքսելի մէջ տեղի ունեցած եռակողմ հանդիպումի աւարտին հրապարակուած յայտարարութեան մէջ նկատելի էր, որ բոլոր կողմերուն համար տարածաշրջանային ապաշրջափակումը կամ սահմանազատումն ու սահմանագծումը ընդհանուր առաջադրանքներ են: Յայտարարութեան մէջ, սակայն, նկատելի էր, որ օգտագործուած էր Ղարաբաղ եզրոյթը` Լեռնային Ղարաբաղի փոխարէն, իսկ Արցախի բնակչութեան անդրադարձ կ’ըլլար որպէս «էթնիք խումբ», որուն իրաւունքները պէտք է յարգուին: Էթնիք կը նշանակէ երկրի մը մէջ փոքրամասնութիւն: Միւս կողմէ` Միացեալ Նահանգներու դեսպանը Երեւանի մէջ կը շեշտէր, որ ժողովուրդներու ինքնորոշման իրաւունքը առանցքային գործօն է, սակայն այս նպատակին հասնելու համար միջազգայնօրէն ճանչցուած միակ սկզբունքը չէ: Մինչդեռ Հայաստան զիջած կը թուի ըլլալ Արցախի իրաւունքներու պաշտպանութենէն` յանուն ապաշրջափակման ծրագրի իրագործման: Այս հակասութիւնները ինչի՞ արդիւնք են եւ ո՞ւր կ’առաջնորդեն Հայաստանն ու Արցախը:

Կիրօ Մանոյեան.- Նախ կ’ուզեմ պզտիկ ճշդում մը ընել: Արտաքին աշխարհէն հնչող կարծիքները հակասութիւններ չեն` բացի Հայաստանի եւ Արցախի մէջ հնչող տեսակէտներէն, եթէ անոնց հետ համեմատենք ձեր ըսածները: Երանի Միացեալ Նահանգներու դեսպանը այդպիսի բան ըսած ըլլար, առանցքային բառը գործածած ըլլար, ըսած է, որ իրենց ճակատագրի որոշման մէջ դերակատար ըլլալու իրաւունք ունին, այսինքն ոչ թէ իրենք պիտի որոշեն, այլ դերակատար պիտի ըլլան, քովի դրացին ալ կրնայ դերակատար ըլլալ:

Երանի առանցքային ըսած ըլլար, առաւել, ձեր ըսածին պէս, յիշեր է անպայման, որ ատիկա միակ սկզբունքը չէ, որուն հիման վրայ պիտի որոշուի, այսինքն աւելի մանրացնել փորձեր է այդ իրաւունքի հարցը: Ընդհանուր առմամբ հետեւեալն է պատկերը. արտաքին շատ ուժեր, որոնց մէջ կան բոլորը, այսինքն` ե՛ւ դաշնակից, ե՛ւ թշնամի, ե՛ւ բարեկամ համարուող ուժեր, տեսնելով Հայաստանի տկարութիւնը, կ’ուզեն այս առիթէն օգտուիլ եւ Հայաստանի կամ հայութեան կողմէ այսպէս ըսուած` գլխացաւերէն ազատիլ:

Ուրեմն բոլոր ջանքերը իրականութեան մէջ այդ ուղղութեան վրայ կեդրոնացած են: Եւրոպայի մէջ կամ Պրիւքսելի յայտարարութեան մէջ «Ղարաբաղ» գործածելը լրիւ Ազրպէյճանի տեսակէտին համահունչ է, եւ Ազրպէյճանը կը յայտարարէ, որ Լեռնային Ղարաբաղ քաղաքական կազմաւորում-միաւորում չկայ այլեւս, եւ ինք բազմիցս կոչեր ուղղած էր արտաքին աշխարհին, որ յանկարծ չսխալիք` Լեռնային Ղարաբաղ ըսելով, եւ Եւրոմիութեան խորհուրդի նախագահը սուսիկ-փուսիկ մտիկ ըրած ու գործադրած էր:

Անշուշտ հոն ինքնին խնդիրներ եւ հակասութիւններ կան: Փաշինեան յայտարարեց. «Մենք հրապարակելի գրութիւններու ամէն մանրամասնութիւններուն շուրջ չէ, որ համաձայնած էինք, Շարլ Միշէլ ի՛նքը գրեց, տեղեակ չեմ, թէ որքան լաւ բանաձեւուած է»: Մինչ այդ Շարլ Միշէլի գրասենեակէն ալ յայտարարեցին, որ երեք հարցի մասին գրած է Շարլ Միշէլը, եւ երեքն ալ համաձայնեցուած են: Այս հակասութիւններն ալ` իրենց հերթին: Իսկ այն, որ արտաքին ուժեր համաձայն են Հայաստանի ներկայ թոյլ վիճակէն օգտուելու, կան ուժեր, որոնք զիրար կ’ամբողջացնեն. Արեւմուտքը ընդհանրապէս մէկ է, Ռուսիան մէկ է, Թուրքիան եւ Ազրպէյճանը մէկ են, բայց այս արտաքին ուժերը ամէն մէկը իր շահերէն մեկնած` ի վերջոյ նոյն բանը կը փորձեն ընել, կը յուսան ընել` ներկայ Հայաստանի թոյլ իրավիճակէն օգտուիլ եւ օգտուելու յանձնառութիւն ունին կարծէք Փաշինեանէն, որ արտաքին ուժերուն ամէն բան կը խոստանայ:

Արդէն տեսանք պարզ հակասութիւնը, որ իր եւ Շարլ Միշէլի միջեւ մէջտեղ ելաւ: Ես կը կարծեմ, թէ այս բոլորին բաւարարել փորձելու իր ձգտումը, որուն միակ նպատակը ինքն իր իշխանութիւնը պահելն է, որ յանկարծ մէկը իր իշխանութիւնը երկրին մէջ աւելի թուլացնելու կամ տապալելու համար բան չընէ: Ի վերջոյ, սակայն, ես չեմ կարծեր, որ ատիկա երկար կրնայ տեւել:

Ի վերջոյ դուրսի ուժերը անպայման պիտի սկսին ըսել, որ չհասկցանք` մեզի մէկ բան ըսաւ, միւսին ուրիշ բան ըսեր է: Հիմա համահունչ կրնան թուիլ ըսուածները, բայց տարբեր պատճառներով հակասութիւնները սկսած են մէջտեղ ելլել:

«Գ.».– «Դիմադրութիւն» շարժման օրէ օր կը միանան մտաւորականներ, քաղաքացիներ, սակայն կայ ժողովուրդի տոկոս մը, որ դէմ ըլլալով ներկայ իշխանութիւններուն վարած քաղաքականութեան` անձայն կը մնայ: Ժողովուրդը որքանո՞վ իրազեկ է հայրենիքին սպառնացող վտանգներուն, իսկ օրհասական այս պահերուն ընդդիմութեան շարժումը ի՞նչ առաջարկներով կը ներկայանայ մեր ժողովուրդին` կասեցնելու պատերազմի պարտութենէն ետք մեր պետութեան անկումն ու Հայաստանի տարածքային կորուստները:

Կ. Մ.- Երկրորդ բաժինէն սկսիմ. «Դիմադրութիւն» շարժումին կողմէ այս վերջին մէկ ամսուան ընթացքին, Ֆրանսայի հրապարակ ըլլալէ ի վեր, ներկայացուեցան ժողովուրդին այն սկզբունքները, մօտեցումները, որոնց հիման վրայ այս իշխանութեան հրաժարելէն ետք կարելի կ’ըլլայ պետութիւնը ոտքի կանգնեցնել, բանակը կազմակերպել եւ ընդհանրապէս պետական կառավարման համակարգը աշխատցնել, որովհետեւ այսօր, իրականութեան մէջ, պետական կառավարման համակարգն ալ բնականոն ձեւով չ’աշխատիր, եւ միակ լծակը, որ այս քաղաքական խումբը ունի իր իշխանութիւնը պահելու, այդ ալ ոստիկանութեան այսպէս կոչուած պերեթաւորներն են` կարմիր կամ սեւ, որոնց աշխատավարձը շատ բարձրացուցած է վարչապետը եւ այդ ձեւով կը փորձէ ընդհանրապէս ժողովուրդին մէջ վախ տարածել` յատկապէս թիրախաւորելով այդ ցոյցերուն կամ անհնազանդութեան արարքներուն մասնակցողները, լրիւ մոռնալով, որ իրենք այդ ճամբով ի վերջոյ եկան իշխանութեան, իրենք գործադրեցին եւ իրենք օգտուեցան այդ բոլոր հնարաւորութիւններէն, որ օրէնքը կը թոյլատրէ:

Հիմա իրենք օրէնքի խախտումով կը փորձեն այդ իրաւունքները ընդդիմութեան ձեռքէն առնել: Ըսիք, որ կայ ընդլայնում շրջանակի, այո՛, կայ, բայց կը կարծեմ, որ այն աստիճան տակաւին, որ ըսենք` թէ արդէն հասած է իր առաւելագոյնին, տակաւին տեղ ունի աճելու, տարբեր շրջանակներ` սկսած անհատ քաղաքացիներէ, որոնք դժգոհ են այս իշխանութիւններէն, մինչեւ տարբեր քաղաքական կամ այլ դէմքեր, որոնք եւս դժգոհ են իշխանութիւններէն, տարբեր-տարբեր պատճառներով, կը կարծեմ, առայժմ տակաւին դուրս չեն եկած, դուրս չգալ չի նշանակեր, որ չեն համակրիր այս շարժումին, բայց համակրանքը ինքնին բաւարար չէ, որպէսզի շարժումը իր ազդեցութիւնը մեծցնէ:

Այդ պատճառով ալ, եթէ քիչ մըն ալ զարգանայ, եւ այդ անհատ քաղաքացիներն ու տարբեր շրջանակները տեսնեն, որ լաւ է, ճիշդ է, ի վերջոյ երթալու է Փաշինեանը, իրենք շատ աւելի գործունեայ կը դառնան: Իսկ ծրագիրներուն գծով պէտք է նկատի ունենալ, որ մէկ կուսակցութեան կամ մէկ քաղաքական ուժի կամ անձի քաղաքական պայքար չէ սա, այլ երկիրը փրկելու հարց է: Այդ մասին խօսած էր նաեւ Րաֆֆի Յովհաննիսեանը, որ կարելի չէ ըսել, թէ այս շարժման առաջնորդներէն է, բայց առողջ կերպով գնահատելով իրավիճակը` ըսած էր, որ ասիկա արդէն նախկինները սիրել-չսիրելու կամ ներկաները սիրել-չսիրելու հարց չէ, եւ որ` երկիրը վտանգուած է:

Յայտարարուեցաւ, որ, օրինակի համար, յաջորդ իշխանութիւնը պէտք է որ կազմուած ըլլայ ատակ, մասնագէտ եւ հայրենասէր մարդոցմէ, որոնց քաղաքական պատկանելիութիւնը չէ, որ պիտի որոշէ թէ ո՞վ, ի՛նչ պիտի ընէ: Երկրորդ` յայտարարուեցան նաեւ այն սկզբունքները, որոնց հիման վրայ պիտի ընթանան բանակցութիւնները, որպէսզի երկիրը դուրս գայ այս իրավիճակէն, սկսի որոշ չափով ոտքի կանգնիլ, քիչ մը աւելի ուշ նաեւ զօրանալու յոյսով, բանակը կազմակերպուի, որովհետեւ հիմա, ցաւօք, մեր բանակը կազմալոյծ վիճակի մէջ է. այնպէս չէ, որ զինուոր չկայ, զօրանոց չկայ, զինուորը կայ, զօրանոցը կայ, բայց շնորհքով կառավարող չկայ:

Արդէն երկու ամիս է, որ գլխաւոր շտապը, այսինքն զինուորականներէ բաղկացած ղեկավար մարմինը ղեկավար չունի: Պէտք է վարչապետը նշանակած ըլլար, սակայն ինչ-ինչ պատճառներով չէ նշանակած, ու ներկայացուած են այնպիսի մօտեցումներ, թէ թշնամիներուն հետ կարելի պիտի ըլլայ շփումները կարգաւորել: Քանի մը օր առաջ ե՛ւ Երեւանի մէջ, ե՛ւ Ստեփանակերտի մէջ, ինչ որ շատ կարեւոր էր, ժողովուրդը իր տեսակէտը լսելի դարձուց:

Ստեփանակերտի մէջ մինչեւ հիմա տեղի չէր ունենար նման բան, որովհետեւ ռազմական դրութիւն էր, այս անգամ մայիս 28-ին առիթով ռազմական դրութեան սահմանափակումները մէկ կողմ դրուեցան, եւ ժողովուրդը կրցաւ հրապարակաւ իր տեսակէտը յայտնել:

Հիմա արդէն մեծ քարոզչական պայքար կայ իշխանութիւններուն կողմէ, որուն լծուած են գոնէ մէկ, երկու, երեք անհատներ, փոքր շրջանակներ` սփիւռքէն եւս, աջակցելու իշխանութիւններուն, ըսելու, որ թիւը քիչ է, շարժումը կը մարի եւ այլն: Ամէն պարագայի ըսածս այն է, որ կը փորձեն վարկաբեկել շարժումը, բայց այդ ցոյց կու տայ, որ անհանգիստ են, այդ պատճառով է, որ կը փորձեն խանգարել:

Կը կարծեմ, որ շատ հեռու չէ պահը, երբ արդէն այսպէս կոչուած քրիթիքական զանգուած կը գոյանայ, եւ սկսած ոստիկանութեան պերեթաւորներէն, մինչեւ հիմա հանգիստ նստած այլ շրջանակներ արդէն կը սկսին աւելի ճիշդ եւ յստակ դիրքորոշում ունենալ:

«Գ».- Ինչպէ՞ս կը դիտէք Թուրքիոյ եւ Հայաստանի յարաբերութիւններու կարգաւորման հարցը: Թուրքիան, Արցախի որոշ տարածքներու վերադարձուելուն պարագային, նախապէս կը խոստանար բանալ իր սահմանները Հայաստանի հետ, բայց ցարդ չէ բացած, հակառակ անոր որ Ազրպէյճան բռնագրաւեց նշուած տարածքները: Ի՞նչ բանի կը սպասէ Թուրքիան, նո՞ր զիջումներու, նո՞ր տարածքներու բռնագրաւման ուրեմն:

Կ. Մ.- 2008-2009 թուականներուն այսպէս կոչուած ֆութպոլային դիւանագիտութիւնը բանեցաւ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ, ինչ-որ տեղ Թուրքիա չյաջողեցաւ. մենք դժգոհ չենք, որ չյաջողեցաւ աւարտին հասցնել, այսինքն` վաւերացնել զայն, որովհետեւ Ազրպէյճան շատ ուժեղ կերպով հակազդեց այդ գործընթացին: Թուրքիա, ըստ երեւոյթին, Ազրպէյճանի հետ անոր ակնկալած չափով չէր խորհրդակցած: Ի տարբերութիւն 2008-2009-ին, ներկայիս Թուրքիա ակնարկելով Հայաստանի հետ յարաբերութիւններուն` ամէն օր կը յայտարարէ, որ մենք այս բոլորը կը համադրենք Ազրպէյճանի հետ:

Այսինքն այն, ինչ որ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ լիազօր պատուիրակները իրենց առաջին հանդիպումէն ետք նոյնանման հաղորդագրութիւն մը հրապարակեցին, որուն մէջ կ’ըսուի, որ այս բոլորը կ’ընթանան առանց նախապայմաններու, սուտ է եւ սխալ, որովհետեւ առանց նախապայմաններու չեն ընթանար. փաստը մէջտեղն է` Թուրքիա կը յայտարարէ, որ ինք այս գործընթացը կը համադրէ Ազրպէյճանի հետ:

Աւելի՛ն. մենք կը տեսնենք, որ Թուրքիոյ կողմէ անընդհատ ճնշում կայ, որ Հայաստան պէտք է Ազրպէյճանի հետ յարաբերութիւնները կարգաւորէ, հարցերը լուծէ, որպէսզի աւելի առաջ երթայ: Ասկէ աւելի մեծ նախապայման չի կրնար ըլլալ: Թուրքիա այս անգամ կարծէք հանգիստ է, այսինքն խնդիր չունի աճապարելու, որպէսզի այսպէս ըսուած այդ տարածքները վերադարձուին Ազրպէյճանի, ինչպէս ըսիք արդէն, Ազրպէյճան բռնագրաւեր է այդ տարածքները եւ ուրեմն հիմա պարզապէս առիթ գտեր է Հայաստանի վրայ ճնշելու ե՛ւ Ղարաբաղի հարցով, ե՛ւ իրեն հետ յարաբերութիւններու հարցով, այլապէս դեռ պարզ ալ չէ իրականութեան մէջ, թէ Հայաստան եւ Թուրքիա ինչի՛ համար կը բանակցին:

Եթէ բանակցութիւններուն նպատակը ընդամէնը շրջափակումը հանելն է եւ դիւանագիտութիւններ հաստատելը, որ մեր տեսակէտով պէտք է ըլլայ, ըսենք, որ անոր համար բանակցելու շատ բանի կարիք չկայ, որովհետեւ շրջափակումը Թուրքիան ինք իրագործած է, ինք ալ պէտք է վերցնէ, իսկ դիւանագիտական յարաբերութիւնները հաստատելու համար պէտք չունիս տուեալ երկրին հետ բոլոր խնդիրներդ լուծելու: Աշխարհի մէջ բազմաթիւ` 70-80 խնդիրներ ունեցող զոյգ կողմեր կան, որոնք ունին դիւանագիտական յարաբերութիւններ, բայց անպայման իրենց միջեւ եղած խնդիրները չեն լուծած:

Թուրքիան ինք նման խնդիրներ ունի իր դրացիներուն հետ, նոյնիսկ` ՕԹԱՆ-ի անդամ Յունաստանի հետ, ՕԹԱՆ-ի անդամ Սպանիան ու Անգլիան ունին միացեալ հարցեր, իսկ միջազգային օրէնքի համաձայն կարեւոր չէ, թէ հարցը մէ՞կ քառակուսի քիլոմեթրի մասին է, թէ՞ 10000 քառ քմ-ի մասին, եթէ վէճդ իրաւականօրէն վէճ է, ուրեմն վէճ է, հետեւաբար կարելի չէ ակնկալել, որ բոլոր հարցերը լուծուին, Միացեալ Նահանգներ եւ Քանատա ալ խնդիրներ ունին, Ճափոնն ու Ռուսիան ալ դիւանագիտական յարաբերութիւններ ունին: Ուրեմն յստակ է նախապէս ակնարկածս, թէ Թուրքիա ինչո՛ւ կը փորձէ անպայման Ազրպէյճանի հետ այս բոլորը համադրել:

Փաստօրէն Թուրքիա կը փորձէ քանի մը հարց լուծել, եւ այդ հարցերը լուծելու շուրջ է, որ բանակցութիւններ տեղի կ’ունենան. այլապէս բանակցութիւնները իսկապէս որ անիմաստ են: Ինչի՞ շուրջ կը խօսին: Երեք անգամ հանդիպեր են, ինչի՞ մասին պիտի խօսին, եթէ նպատակը ընդամէնը շրջափակումը վերցնելն է ու դիւանագիտական յարաբերութիւնները, բայց քանի որ Թուրքիա այլ հարցեր կը փորձէ լուծել, ինչպէս նախապէս` երեսուն տարուան ընթացքին, Հայաստանի վերանկախացումէն ի վեր ալ միշտ փորձած է.  կ’ենթադրեմ հիմա, որ նոյնն է:

Պարզ է, որ Հայաստանի այս իշխանութիւնը, եթէ ուզէ ալ, որպէս պարտուող կողմ, որպէս պարտուող քաղաքական ուժ, չի կրնար իսկապէս դիմադրել Թուրքիոյ այս ճնշումներուն: Մէկ բան այստեղ պէտք է նաեւ արձանագրել, որ կայ տպաւորութիւն, թէ Ռուսիա շատ խանդավառ է Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններու բնականոնացումով:

Այստեղ նրբութիւն մը կայ. ես կը կարծեմ, թէ Ռուսիա չ’ուզեր, որ 2008-2009-ի նման Հայաստան-Թուրքիա ինչ-որ գործընթաց ըլլայ, որմէ ինք տեղեակ չըլլայ, որուն վրայ ինք ոչ մէկ ազդեցութիւն ունենայ: 2008-2009-ին այդպէս էր, ատիկա լրիւ ամերիկեան ծրագիր էր, եւ այդ ծրագիրին համաձայն ալ առաջ գնաց այդ գործընթացը:

Ներկայիս Ռուսիա չ’ուզեր նոյն կացութեան մատնուիլ: Միւս կողմէ` Ռուսիա կ’ուզէ հնարաւորինս իր ազդեցութեան տակ, առնուազն մօտ պահել Ազրպէյճանն ու Թուրքիան եւ ատոր համար ալ կ’ուզէ ցոյց տալ, որ ինք իրենց համար գլխացաւ մը լուծել կը փորձէ Հայաստանի վերաբերեալ:

Այդուհանդերձ, ես չեմ կարծեր, թէ իրականութեան մէջ Ռուսիա կ’ուզէ որ յարաբերութիւնները Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ այնքան լաւ ըլլան, որ Գիւմրիի մէջ գտնուող թիւ 102 ռազմակայանը դուրս ելլէ, անոր գոյութիւնը իմաստ չունենայ այլեւս, որովհետեւ այդ ռազմակայանը այնտեղ է հրաւէրովը ՀՀ առաջին նախագահին, որուն նոյնիսկ ոմանք կը մեղադրէին ռուսատեացութեան մէջ` թրքասիրութեան իբրեւ արդիւնք, սակայն Լեւոն Տէր Պետրոսեան ամէն ինչ փորձեց Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւնները բնականոնացնելու` վերջաւորութեան եզրակացնելու համար, որ Հայաստանի անվտանգութեան սպառնալիքը Թուրքիան է, այդ պատճառով ալ դիմեց Ռուսիոյ, որպէսզի այդ ռազմակայանը հաստատուի:

Հետեւաբար չեմ կարծեր, որ Ռուսիա փափաքի, որ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները այնքան լաւանան, որ այդ ռազմակայանի անհրաժեշտութիւնը չզգացուի, ըսի սակայն, որ չ’ուզեր իր հակակշիռէն դուրս գործընթաց մը ըլլայ եւ կ’ուզէ ինք ազդել այդ գործընթացին վրայ, որպէսզի երբ եւ ինչպէս ուզէ, կանգնեցնէ կամ յառաջ մղէ զայն:

Հարցազրոյցը վարեց ՎԵՀԱՆ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ