ՍԻԼՎԱ ԳԱՐԱՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
Կը նախատեսուի, որ մօտերս Պէյրութի ՀՅԴ-ի արխիւներու հետազօտութեան բաժանմունքի տնօրէնութիւնը ստանձնէ հայրենի ակադեմիկոս, Հայաստանի Պատմագէտներու միութեան անդամ, պատմագիտական հրատարակութիւններու հեղինակ,պատմագէտ, փրոֆ. դոկտ. Խաչատուր Ռոստոմ Ստեփանեան: Դոկտ. Ստեփանեան Հայաստանի պետական «Խաչատուր Աբովեան» մանկավարժական համալսարանի պատմութեան ամպիոնի փրոֆեսէօր է, եւ անոր հետազօտած աշխատասիրութիւնները հիմնականին մէջ կեդրոնացած են վերջին քանի մը դարերու հայ ժողովուրդի պատմութեան ու յատկապէս հայ ազգային-ազատագրական շարժման, խորհրդահայ եւ սփիւռքահայ պատմութեան եւ առնչակից նիւթերու վրայ:
Այս առիթով «Ազդակ» հարցազրոյց մը ունեցաւ հայրենի մտաւորականին հետ` ՀՅԴ-ի արխիւներուն, անոնց կարեւորութեան, դերին, պահպանման միջոցներուն եւ յարակից մանրամասնութիւններու մասին:
Ստորեւ` հարցազրոյցին հիմնական մասերը.
***
«ԱԶԴԱԿ».- Երբ արխիւ կ՛ըսենք, հիմնականին մէջ յուշագրութիւններէ անդին, ինչպիսի՞ նիւթեր կ՛ընդգրկէ անիկա:
«ՓՐՈՖ. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ».– Արխիւները կ՛ընդգրկեն ընդարձակ նիւթեր, զորս կարելի է դասաւորել զանազան բաժիններու, ինչպէս` նամակներ, քարտէսներ, ժողովներու ատենագրութիւններ, փաստաթուղթեր, զեկուցագիրներ, հեռագիրներ, յուշագրութիւններ, փաստաթուղթեր, նոթագրութիւններ, լուսանկարներ եւ անձնական ու յարակից իրեր:
«Ա.».- Գիտենք, որ նախքան ՀՅԴ-ի հիմնումը` կայ Միքայէլ Վարանդեանի «Նախապատմութիւն` հայ յեղափոխական շարժման» երկհատոր աշխատութիւնը: Սակայն յետադարձ ակնարկով, ՀՅԴ-ի արխիւները մինչեւ ո՞ւր կ՛երթան: Այլ խօսքով, ե՞րբ եւ որո՞ւ կողմէ մեկնարկած է ՀՅԴ-ի արխիւներու պահպանման գաղափարը կամ նախաձեռնութիւնը:
Փ. Խ. Ս.– Հիմնականին մէջ Ռոստոմն է, որ առաւելաբար զբաղած է նամակներու եւ կարեւոր փաստաթուղթերու հաւաքագրման մէջ` 1890-էն սկսեալ: Նախքան 1890-ը` կան հատուկենտ գրութիւններ, բայց 90-էն սկսեալ աւելի հետեւողական եղած է աշխատանքը: Այդ շրջանին արխիւները պահուած են Ժընեւի մէջ, ուր կը հրատարակուէր նաեւ ՀՅԴ-ի պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»-ը:
Սակայն Ա. Աշխարհամարտի պատերազմական պայմաններուն մէջ նկատուած է, որ Ժընեւ նպատակայարմար չէր արխիւներու պահպանման համար, եւ աւելի ուշ, երբ 1918 թուականին, պատերազմի աւարտով ու անկախութեան անկումէն ետք Դաշնակցութեան Բիւրոն տեղափոխուած էր Փարիզ, Դաշնակցութեան արխիւը եւս փոխադրուած է հոն:Իսկ 1945-ին, Բ. Համաշխարհային պատերազմէն ետք նկատուած է, որ Փարիզն ալ ապահով չէ, ու Ամերիկայի դաշնակցականներու նախաձեռնութեամբ որոշուած է արխիւը տեղափոխել Պոսթըն, ուր մինչեւ այսօր կը պահուի «Հայրենիք» թերթի շէնքին մէջ:
Շրջան մը արխիւներու դասաւորումը կատարեց Աբրահամ Գիւլխանդանեանը, սակայն իրմէ ետք երկար ժամանակ ոչ ոք զբաղեցաւ այդ հարցով: 1980-ական թուականներուն Դաշնակցութիւնը որոշեց վերադասաւորել ՀՅԴ-ի արխիւները ու այս վերադասաւորման եւ վերախմբագրման աշխատանքը սկսաւ Ժիրայր Լիպարիտեանը: Սկզբնական շրջանին Պէյրութի մէջ ընկեր Հրաչ Տասնապետեան խմբագրեց ու հրատարակեց արխիւները, 12 հատոր`«Նիւթեր ՀՅԴ պատմութեան համար» անունով: Սկսան դասաւորուիլ Ռուբէն Տէր Մինասեանի եւ այլ դէմքերու յուշագրութիւնները: Ընկեր Տասնապետեանի մահէն ետք այդ աշխատանքը կատարեց Դաշնակցութեան ականաւոր դէմքերէն` Երուանդ Փամպուքեան: Պէյրութի մէջ մարդ չկայ որ չճանչնայ Երուանդ Փամպուքեանը: Ան եղած է Ճեմարանի ուսուցիչ, ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ եւ արխիւներու իր աշխատանքը հասած է մինչեւ մայիս 1913 թուականը: Հիմա ես այս արխիւներու ընդհանուր պատասխանատուն եմ եւ կ՛աշխատիմ 14-րդ հատորի պատրաստութեան վրայ, որ կ՛անդրադառնայ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան:
«Ա.».- Հայոց ցեղասպանութեան շրջանին, յատկապէս` 1915-1924 տարիներու ընթացքին, դաշնակցական դիմակաւոր ֆետայիներ ազատագրած ու հայկական որբանոցներ փոխանցած են արաբներու, քիւրտերու թէ թուրքերու կողմէ պահուած կամ գերեվարուած դեռատի հայ աղջիկներ: Այս մասին տեղեկութիւն կարելի՞ Է գտնել ՀՅԴ-ի արխիւներուն մէջ:
Փ. Խ. Ս.– Այո՛, այդ մասին տեղեկութիւններ կան «Նիւթեր ՀՅԴ պատմութեան համար» 13-րդ հատորում, իւրաքանչիւր նահանգի եւ գաւառի մասին առանձնաբար, օրինակ` Վան, Տրապիզոն, Էրզրում եւ այլն, մանրամասն նշումներ կան:
«Ա.».- Խորհրդային իշխանութեան շրջանինՀայ յեղափոխական դաշնակցութեան գործունէութիւնը արգիլուած էր Հայաստանի մէջ. այսուհանդերձ, Դաշնակցութիւնը կը գործէր ընդյատակեայ ձեւով: Այդ մասին որեւէ տեղեկութիւն կարելի՞ է գտնել ՀՅԴ-ի թէ այլ արխիւներու մէջ:
Փ. Խ. Ս.– Անշո՛ւշտ:ՀՅԴ-ի յատուկ առանձին արխիւ չկար: Բայց կար «Մարքսիզմ-լենինիզմ ինստիտուտ»-ը, որտեղ կային հակամարքսիստական նիւթեր եւ` «Դաշնակցութեան ֆոնտ-1047»: Հետագային այդ արխիւը միացուեցաւ Հայաստանի Ազգային արխիւին, ուր կան նիւթեր, որոնք այլ տեղեր չկան: Հոն կան դաշնակցական պատգամաւորներու յուշեր, նամակներ: Կայ, օրինակ, Փարիզի «Յառաջ» թերթի հիմնադիր Շաւարշ Միսաքեանի արխիւը: Կան նաեւ անհատ գործիչներու գրութիւններ: Կան խիստ ծածկագիր նամակներ, որոնց լրիւ էջերը միայն թիւեր են: Օրինակ` կան 1921-1924-ի ընթացքին ՀՅԴ-ի Սիւնիքի եւ Կապանի գործիչին արխիւային գրութիւնները, ուր զեկոյց-յուշեր կան, թէ ինչպէ՛ս պոլշեւիկները հալածած են դաշնակցականները: Կայ նաեւ 1920 թուականի Ա. հանրապետութեան դաշնակցական նախարար Եղիշէ Իշխանեանի «Դէպքերը 1917-1920-ի թուականում», որ հրատարկուած է ՆիւԵորքի մէջ, 1926 թուականին: Բայց իմ յաջորդ այցելութեանս բացայայտեցի, որ Եղիշէ Իշխանեանը ունէր իր օրագրութեան շարունակութիւնը` 1926-1928 թուականներուն, 2700 էջ օրագրութիւն: Կամ, օրինակ, Ռուբէնի յուշերը, որոնք անգնահատելի դեր խաղացած են հայ ազգային ազատագրական պատմագրութեան եւ հայ հետագայ պատմագրութեան մէջ: Եթէ չլինէին Ռուբէնի յուշերը, հայ ազատագրական շարժման պատմութիւնը թերի կը մնար, ինչպէս կը հաստատէ Հրաչիկ Սիմոնեան:
«Ա.».- Յատկապէ՛ս ազգային ազատագրական պայքարի շրջանին ՀՅԴ-ն կը գործէր ընդյատակեայ եւ նամակագրութեան հաղորդակցութիւնը կը կատարուէր խիստ գաղտնի միջոցներով: Ի՞նչ կրնաք ըսել այս մասին:
Փ. Խ. Ս.– Հաղորդակցութիւնը կ՛ըլլար ծածկագիր, օրինակ` «Մայր Արաքսի ափերով …» բանաստեղծութեան բառերուն առաջին գիրերը յատուկ իմաստ ունէին: Այսինքն Մայր բառին «մ» գիրը համազօր էր 1-ի, յաջորդ տողի «ա» գիրը` 2, եւ այսպէս շարունակաբար: Կամ, օրինակ, հա` թաթարական կռիւներու մասին Նիկոլ Դումանի նամակները, գրութիւնները, զորս ընկեր Փամպուքեան հրատարակած է առանձին հատորի մէջ` «Նախագիծ ժողովրդային ինքնապաշտպանութեան» խորագրով: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ լիբանանահայ դաշնակցականներ օգտագործած են այս գիրքը: Կամ, օրինակ, Շամիլ Պասայեւի խոստովանութիւնները` ՀՅԴ-ի մասին:
«Ա.».- ՀՅԴ-ի գործունէութեան մասին բազմաթիւ յուշագրութիւններ գրի առնուած եւ հրապարակուած են հայ մամուլին մէջ: Կը խորհի՞ք, որ դեռեւս չբացայայտուած կամ զգայացունց նոր տեղեկութիւններ կարելի է գտնել ՀՅԴ-ի արխիւներուն մէջ:
Փ. Խ. Ս.- Անշու՛շտ կան, ու անոնք պիտի հրապարակուին: Օրինակ` կան նիւթեր, ինչպէս` Հայաստանի վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացեանի յուշերը, ժողովական նոթերը, ուր կը նշուի, թէ որոշում տալու համար մէկ-երկու օր քննարկում տեղի կ՛ունենար, ինչ որ մինչեւ օրս այժմէական նշանակութիւն ունի: Որոշ փաստաթուղթեր հրատարակութեան համար պէտք է սպասել` մեկնելով անոնց նիւթերու բովանդակութենէն: Կան արխիւային փաստաթուղթեր, որոնք աւելի ուշ պէտք է հրատարակուին, օրինակ` 1970-ական թուականներու սփիւռքի ազգային ազատագրական գործողութիւններու եւ յարակից մանրամասնութիւններուն մասին արխիւային նիւթեր կան, զորս կարելի չէ հրապարակել զոհերու կամ հեղինակներու ընտանեկան պարագաներու ողջութեան` վրէժխնդրական թէ հետապնդման նկատառումներով:
«Ա.».- Պէյրութի ՀՅԴ-ի արխիւներու ուսումնասիրութեան գծով հնգամեայ կամ այլ ծրագիր մշակա՞ծ էք:
Փ. Խ. Ս.– Այո՛, պիտի հրապարակենք հայ ղեկավարներու եւ անոնց ընտանեկան պարագաներու մասին արխիւային նիւթերը: Կամ, արդի շրջանի ղեկավարներու, օրինակ, հանգուցեալ Վահան Յովհաննիսեանի յուշերը եւայլն: Նաեւ պիտի շարունակուի արխիւներու թուայնացումը: Ինչպէս նաեւ կը ծրագրեմ մեկնիլ Եգիպտոս, ուր բաւական արխիւ կայ, հաւաքել զանոնք եւ բերել հետս:
«Ա.».- Քաջածանօթ էք մէկէ աւելի լեզուներու, արդեօ՞ք կը տիրապետէք նաեւ օսմաներէնի եւ արդեօ՞ք զայն պրպտելու կամ ուսումնասիրելու առիթ ունեցած էք: Նաեւ` ի՞նչ կրնաք ըսել այլ լեզուներով ՀՅԴ-ի արխիւներուն մասին, օրինակ` գերմաներէն եւ այլն:
Փ. Խ. Ս.– «Օսմաներէն չգիտեմ, իսկ գոյութիւն ունեցող օսմանեան արխիւները մեզ համար հասանելի չեն: Կան վտարանդի Թաներ Աքչամի բացայայտած արխիւները, որոնք սակայն մեր փնտռածը չեն:
Գերմանական աղբիւրներով զբաղած են խորհրդային շրջանին: Նմանապէս` իտալական արխիւներու գծով, օրինակ` Արամայիս Պալեան (՞) ուսումնասիրած է իտալական աղբիւրները եւ երկու հատոր նիւթ հրապարակած է Հայոց ցեղասպանութեան մասին:
«Ա.».- Հակահայ կեցուածքներն ու առհասարակ հայատեացութեան երեւոյթը կամ «մշակոյթը» շեշտուած են թուրք-ազրպէյճանական հասարակութեան եւ պետական վարքագիծին մէջ: Ի՞նչ կրնաք ըսել այս մասին` մեկնելով ՀՅԴ-ի արխիւներու ձեր հետազօտութենէն:
Փ. Խ. Ս.– Թուրքին հետ կարելի չէ խաղաղ համակեցութիւն ունենալ: 1918-ին հիմնուած Ազրպէյճանի առաջին հանրապետութեան անդրանիկ խորհրդարանին մէջ եղած են տասը դաշնակցական պատգամաւորներ: Սակայն, հակառակ այս իրողութեան, ազրպէյճանցիներ գործադրեցին 1918-ի եւ հետագայ հակահայ ջարդերը: Հայատեացութեան խորքը կարելի է նկատել նաեւ 1905-ին բռնկած Պաքուի հայ-թաթարական բախումներու ընթացքին: Թուրքիա եւ Ազրպէյճան ուզեցին հայ ազգային շարժումը իր սաղմին մէջ խեղդել:
«Ա.».- Կարելի՞ է ՀՅԴ-ի արխիւներու ընթերցման մէջ նկատել խմորում մը կամ պարզել ու վերծանել ազգային գաղափարախօսութեան հենքը: Կարելի՞ է բաղդատական եզր մը գոյացնել անցեալի եւ ներկայի միջեւ:
Փ. Խ. Ս.– Բացարձա՛կ: Նոյնիսկ բաղդատել կարելի չէ: Նախկինները գրի՛չ ունէին, իսկ այսօրուան ղեկավարները… Այդ արխիւները խիստ կարեւոր են ոչ միայն ՀՅԴ-ի պատմութեան համար, այլ` համահայկական պատմագրութեան իմաստով:
«Ա.».- Նկատի ունենալով ՀՅԴ արխիւներու կարեւորութիւնը` ինչպէ՞ս կը ծրագրէք օգտագործել արհեստագիտական նորարարական միջոցները այդ արխիւներու պահպանան համար:
Փ. Խ. Ս.- ՀՅԴ-ի արխիւները գլխաւորաբար կեդրոնացած են Պոսթընի, Երեւանի ու Պէյրութի մէջ, եւ բնական է, որ անոնց պահպանման համար քայլ պահուի արդիական բոլոր միջոցներուն հետ: Այդ աշխատանքները կատարուած են Հայաստանի եւ Պոսթընի արխիւներու պարագային: Մինչեւ 1925 թուականի արխիւները միքրոֆիլմ-ի առնուած են: Յատկապէս Պոսթընի հաւաքածոյին գծով օգտագործուող միջոցները` լուսաւորութեան, խոնաւութեան, ջերմաստիճանի ապահովման իմաստով, արդիական, իտէալական են, սակայն կարելի չէ ըսել, որ անոնք կրնան դիմանալ հազար տարի:
(Սեպտեմբեր, 2021 Երեւան-Պէյրութ)