«Պարող Ծառերը»

«Մոսօ արթ» ցուցասրահի  տէր եւ տնօրէն Փանտորա Փենկ, Միացեալ Նահանգներու յայտնի արուեստի գործիչներէն (curator) է: Անցեալ տարի իր նախաձեռնութեամբ, Եուրոզի վերջին ստեղծագործութիւնները («Սիմպիոսիս» հաւաքածոն) ցուցադրուեցան Լոս Անճելըսի «Coral Springs Muzeum» ժամանակակից արուեստի թանգարանին մէջ (իբրեւ նորութիւն, նոր որակ)` նոր վարկ եւ մեծ հռչակ ապահովելով Եուրոզի: Սոյն  առիթով Փանտորա Փենկ հարցազրոյց մը ունեցած է ինքզինք վերանորոգող ու գերազանցող այս արուեստագէտին հետ, զոր թարգմանաբար կու տանք ստորեւ:

Յիշեցնենք նաեւ, որ «Սիմպիոսիս» հաւաքածոյէն կարեւոր բաժին մը անցնող յունուարին «Նոազ արք»-ը ներկայացուց եւ ցուցադրեց  Սինկափուրի «Արթ սթէյճ 2017» ամէնամեայ միջազգային փառատօնին:

Արուեստագէտի մը կեանքին ենթահողը, որ փորձութեան կ՛ենթարկուի ստեղծագործական գործընթացէն անմիջապէս առաջ, խոր կերպով կ՛ազդէ անոր գործին վրայ: Առաջին ակնարկով կը թուի, թէ «Սիմպիոսիս» հաւաքածոն բոլորովին տարբեր է Եուրոզի նախկին ոճէն ու  թեմայէն, սակայն, ճիշդ է ենթադրել, որ այս ճամբորդութիւնը մեզ պիտի տանի մինչեւ 20 տարի ետ: Իսկութեան մէջ Եուրոզ կը վերակենդանացնէ  իր գլխաւոր թեման` մարդկային վիճակը, սակայն` նոր ժամանակներու մէջ եւ թարմ արտայայտչաձեւերով: Միշտ պահելով  իր խոր սէրն ու ակնածանքը մարդկութեան եւ կեանքի հանդէպ`  կը դրսեւորէ  իր ներաշխարհը, ստեղծագործական անմնացորդ մաքրութեամբ ու անկեղծութեամբ: Բնաւ չէինք կրնար ենթադրել, որ այս ճամբորդութիւնը մեզ պիտի առաջնորդէ մինչեւ քսան տարի ետ:

ՓԵՆԿ.-  Ի՞նչն էր, որ քեզ ներշնչեց եւ մղեց ստեղծելու վերացարկուած ծառերու այս գեղեցիկ հաւաքածոն:

ԵՈՒՐՈԶ.- Տարին 1994-ն էր: Իմ ծննդեան տարեդարձին օրը երկրորդ անգամ ըլլալով հայր եղայ եւ Աստուծոյ օրհնութեամբ, որդիս ծնաւ: Աչքս չէի կրնար հեռացնել անոր հրեշտակային դէմքէն: Երբ զայն թեւերուս մէջ առի, միակ բառով, որով կրնամ բացատրել այդ զգացումը, «աստուածային» բառն է: Մինչ ան կը քնանար թեւերուս մէջ, զինք ամուր գրկեցի` ապահովութեան զգացում տալու համար իրեն: Անոր շնչառութեան կշռոյթը եւ նորածիններու յատուկ քաղցր բոյրը լրիւ գրաւեցին զգայարանքներս եւ մոռցայ նոյնիսկ, թէ հեռատեսիլը միացուած է: Յանկարծ Ամազոնի ապաանտառացման աղէտալի պատկերները ողողեցին պաստառը` բացայայտելով, թէ ի՛նչ պիտի պատահէր կենսոլորտին` անտառներու չքացման պատճառով: Սկսայ որդիս աւելի սեղմել կուրծքիս, բնազդաբար, փափաքելով զայն պաշտպանել աշխարհէ մը, ուր այդպիսի ցնցիչ պատկերները կրնային իրականութիւն դառնալ:

ՓԵՆԿ.-  Ատիկա քսա՛ն տարի առաջ էր: Այսօր այս հաւաքածոն ի՞նչ իմաստ ունի քեզի համար` որպէս երփնագրող բանաստեղծի եւ  որպէս հօր, որ կ՛ուզէ  պաշտպանել իր երեխային կեանքը:

ԵՈՒՐՈԶ.- Շա՛տ լաւ: Հայաստանի մէջ (ուր ապրեցայ 29 տարի, նախքան Միացեալ Նահանգներ հասնիլս) մենք գեղեցիկ կրօնական տօն մը ունինք գարնան օրերուն: Ծիրանի ծառերը ամէն կողմ կը ծաղկին: Հալչող ձիւնին բոյրով եւ օդին մէջ շոգիացող գոլորշիին խոնաւութեամբ, տիրող բոյրը  կենսունակ եւ աշխուժացնող է: Ես այդ կը կոչեմ Կեանքի Բոյրը: Իւրաքանչիւր տարուան այդ շրջանին է, որ ծառ մը եկեղեցի կը տանէինք օրհնութեան համար:

Մարդիկ ծառ կը տնկեն որպէս  կորսուած կեանքի երաշխիք եւ կամ վերակենդանացման տօն: Ոմանք տարեդարձի մը, ծնունդի մը եւ կամ կարեւոր դէպք մը նշելու համար ծառ կը տնկեն: Ծառ տնկելու օրհնութիւնը անձի մը կեանքէն անդին կ՛երթայ: Ան երկրին կեանք եւ գեղեցկութիւն կը բերէ: Վերջին 30 տարիներուն այս երկրին մէջ որպէս արուեստագէտ ապրելով` գործովս զանազան հաստատութիւններուն համար դրամ հաւաքելու բազմաթիւ առիթներ ունեցած եմ: Պարզուած է, որ առանձին չեմ, շատեր կան, որոնք  հաստատութիւններու միջոցով կը ջանան երկիր մոլորակին վերադարձնել անոր անտառները: Երբ անդրադարձայ այս իրողութեան, որոշեցի ստեղծել նկարներու շարք մը` մասնակցելու համար թանգարաններու եւ հանրութեան բաց վայրերու մէջ ցուցահանդէսներու: Արուեստը հաղորդակցութեան  ուժեղ միջոց մըն է եւ` դատի մը հանդէպ գիտակցութիւն արթնցնելու լաւագոյն բեմերէն մէկը: Մեր ջանքն է մարդոց հասնիլ եւ օգնել` տարբերութիւն մը յառաջացնելու համար: Օրինակի համար, կ՛ուզեմ խմբակցութիւն մը հիմնել եւ կամ խմբակցութիւններու հետ աշխատիլ ու  այս հաւաքածոյի եկամուտէն բաժին մը յատկացնել այն բոլորին, որոնք պիտի  ուզէին  ծառ տնկել:

ՓԵՆԿ.- Հաւաքածոյին անունը ինչպէ՞ս որոշեցիր:

ԵՈՒՐՈԶ.- Սիմպիոսիսը կ՛արտայայտէ այն համակեցութեան յարաբերութիւնը, որ առկայ է մարդ արարածին եւ բնութեան միջեւ, ուր մեր կեանքը կը սնանի բնութեամբ եւ բնութեան գոյատեւումը կախեալ է մարդկային ցեղի վերաբերումէն: Այս փոխյարաբերութիւնը երկու կողմերը իրարմէ կախեալ կը պահէ եւ իրողութիւն մը, որ երկուքին ալ նպաստաւոր է:

ՓԵՆԿ.- Պիտի ուզէի՞ր խօսիլ «Խաչաձեւում»  (intersect) շարքին մասին, ուր յղացքները ունին գրեթէ նոյն շարուածքը, որոնցմէ  իւրաքանչիւրը սակայն ունի իր ուրոյն երանգապնակը:

ԵՈՒՐՈԶ.- Իրականութեան մէջ հաւաքածոն ունի զգացական եւ հոգեկան եզրեր: Կը հաւատանք, որ մարդուն մէջ կան եօթը շաքրաներ, եւ անոնցմէ իւրաքանչիւրը տարբեր գոյնով մը ներկայացուած է: Սանսկրիտ լեզուին մէջ շաքրա կը նշանակէ անիւ: Եւ եթէ անիւի գաղափարը ընդլայնենք, մասնագէտներ կ՛անդրադառնան այն իրողութեան, թէ անիւները դառնալու ատեն դատարկութիւն մը կը ստեղծեն` կլոր շարժումով: Եւ իբրեւ դատարկութիւն` շաքրա մը ֆիզիքական եւ մտաւոր թրթռացող մարտահրաւէրներ պիտի դնէ մարմնին մէջ: Ընդհակառակը, ինչպէս որ լոյսը պրիսմակէն անցնելով` եօթը գոյներու կը բաժնուի, այդպէս ալ երբ բոլոր եօթը շաքրաները միանան, մենք հոգեւոր լուսաւորումի փորձառութիւնը կ՛ունենանք: Մարդ կրնայ որոշ շաքրաներ գործի լծել` շաքրայի տարբեր գոյներուն նայելով: Կրնաս այս թեմային շուրջ պրպտումներ կատարել, սակայն անգամ մը, որ սկսիս ուշադրութիւնդ կեդրոնացնել իմաստներու եւ եօթը շաքրաներու ազդեցութեան վրայ, հնարաւորութիւն կ՛ունենաս  հաւասարակշռութիւն ստեղծելու եւ շաքրաները ճիշդ շարքով շարելու, որոնք ներդաշնակուելով` ֆիզիքական, մտաւոր եւ զգացական խաղաղութիւն պիտի տան քեզի: Այս հաւաքածոյին երանգապնակն ու բաղադրութիւնը ընտրեցի` հիմնուելով այս հաւատքին վրայ:

ՓԵՆԿ.- Նշեցիր, որ գործերուդ մէջ կարեւորը միայն գեղարուեստական ուժը  չէ, այլ նաեւ այն, որ ակնդիրները կարողանան ներզգալ նկարածդ եւ բնութեան հետ նոյն փորձառութիւնը ունենալ: Ի՞նչ ըսել կ՛ուզես:

ԵՈՒՐՈԶ.- Նկարչութիւնս անոր միայն մէկ մասն է: Ակնդիրները պէտք է իրենք իրենց արտօնեն զգալ եւ վստահիլ, որպէսզի կապը ստեղծուի: Տե՛ս, ծառերուն, կոճղերուն եւ ճիւղերուն ձեւերը նետասլաքներու կը նմանին: Ակնդիրները  երբ հետեւին նետերուն, պիտի նշմարեն, որ անոնք կը վերջանան հոն, ուր ուրիշներ կը սկսին: Ոստերը եւս կը վերջանան հոն, ուր ուրիշներ կը սկսին նոյն տեղէն: Կը կանգնիս այս գեղանկարներուն առջեւ եւ անվերջ կը դիտես գտնելու համար կեդրոնական կէտը: Պահ մը ետք մեր գիտակից միտքը որոշ իմաստով կը դադրի իմաստ փնտռելէ: Ճիշդ այն ատեն է, որ ակնդիրը կը մտնէ զգացական լարումի եւ ընկալումի ոլորտին մէջ:

Ասիկա կը պատահի, երբ այս նկարներուն գոյները կը ներգրաւեն մեր զգացումները: Երբ կը դիտենք կարմիրին խաչաձեւումները, ջերմութիւն մը կը զգանք, իսկ երբ կը դիտենք կանաչին խաչաձեւումները, զգացումները հանդարտեցնող հաճելի զովութիւն մը կ՛իջնէ մեր վրայ:  Ասիկա իմ զգացական մարձումն է` տրուած ակնդիրի զգայական համակարգին, զոր կը ստեղծէ  զօրաւոր ենթահող մը` մեր հոգեմտաւոր առողջութեան համար:

ՓԵՆԿ.-  Երբ «Նիւ Եորքի արուեստի հաւաքածոյ»-ին պատասխանատուն էի եւ գեղանկար մը կը փնտռէի, յանկարծ հանդիպեցայ ստեղծագործութիւններէդ, 2006-ին իրագործուած, «Հունձքը» կտաւին: Անակնկալի եկայ, երբ նշմարեցի, որ անոր մէջ հետքեր կան քու ճարտարապետական եւ վերացարկուած  ծառերէն: Առաջին անգամ ե՞րբ էր, որ թանգարանային այս հաւաքածոյէն որեւէ հետքեր երեւացին գեղանկարներուդ մէջ:

ԵՈՒՐՈԶ.- Վա՛յ: Անկեղծօրէն գաղափար չունիմ: Հարցին այսպէս նայելով` հաւանաբար դուն ճիշդ ես:  Ատիկա հաւանաբար ենթագիտակցօրէն դրսեւորուած է: Հաւանաբար մէջս կային այդ բոլորը, թէեւ բաւականին մեծ թիւով գծագրութիւններ եւ սերտողութիւններ պէտք եղան, մինչեւ կարողացայ երփնագրել այդ «Պարող ծառերը»:

ՓԵՆԿ.- Ինծի համար մեծ պատիւ է քու ստեղծագործութիւններդ ներկայացնելը, մանաւա՛նդ որ այս առիթով առիթ ունեցայ նաեւ ըմբռնելու «Սիմպիոսիսի» ծննդոցը: Իսկ հետագայի ի՞նչ ծրագիրներ կան  այս հաւաքածոյի կապակցութեամբ:

ԵՈՒՐՈԶ.- Կը ծրագրենք թանգարանի ցուցադրութիւնը բաց պահել  եւ անոր աւելցնել եւս ուրիշ գործեր, նպատակ ունենալով, որ հաւաքածոն ճամբորդէ թէ՛ Միացեալ Նահանգներու մէջ եւ թէ՛ միջազգային առումով:  Իսկապէս կը հաւատամ, որ երբ ակնդիրներուն առիթը տանք շրջապատուելու այս տարողութեան գործերով, ատիկա մեծապէս կ՛ազդէ անոնց վրայ: Եւ եթէ շատ բան չփոխէ անոնց կեանքին մէջ, ապա առնուազն կ՛արթնցնէ մարդոց գիտակցութիւնը, եւ կը սկսի դիտարկումը, մտքի գործընթաց մը, կամ զրոյց մը` մեր եւ բնութեան միջեւ եղած համակեցութեան մասին, բան մը, որ չափազանց կարեւորութիւն ունի մարդու գոյատեւման համար: